خودکفایی با حفظ تنوع

مخالفان خودکفایی نسبت به توان علمی، فناوری و حتی مدیریتی کشور در رسیدن به خودکفایی هیچ ایرادی ندارند بلکه کمبود منابع پایه را مشکل اصلی خودکفایی قلمداد می‌کنند.مطابق این ادعاها، سطح اراضی کشور برای انجام تمام فعالیت‌های کشاورزی محدود به همین سطح زیرکشت فعلی است و امکان توسعه آن نیز وجود ندارد چراکه علاوه بر محدودیت در منابع خاکی، منابع آبی ما نیز محدود است و اجازه چنین توسعه‌ای را نخواهد داد تا جایی که ادعا می‌شود، تنها راه رسیدن به خودکفایی در گندم نیز حذف سطح کشت سایر محصولات به نفع گندم است و در این صورت باید در سایر محصولات اساسی واردکننده باشیم. بنابراین خودکفایی در گندم را نیز رؤیایی و غیرممکن می‌دانند.

این ادعا از نظر ساده‌ترین اصول علم کشاورزی مورد نقد است، چراکه تولید پایدار محصولات کشاورزی در گرو رعایت اصول تناوب است و مطرح کردن چنین ادعایی یک فرافکنی بیش نیست، اما سؤال اصلی این است که آقایان با استناد به کدام منابع آماری اعلام می‌کنند که کشور ما از نظر منابع آبی و خاکی، ظرفیت لازم را برای خودکفایی در گندم ندارد. کشور ما نه‌تنها ظرفیت لازم برای خودکفایی در گندم، بلکه توان کافی برای خودکفایی در سایر محصولات اساسی را نیز دارد.

ظرفیت‌های خودکفایی

نه‌‌تنها برای خودکفایی در گندم هیچ نیازی به حذف سطح کشت سایر محصولات اساسی نداریم، بلکه منابع خاکی و آبی کافی برای خودکفایی در سایر محصولات اساسی نیز وجود دارد.

کشور ایران از نظر منابع خاکی دارای خاک‌های بسیار غنی است. بسیاری از گزارش‌های رسمی مؤید این حقیقت است.به عنوان مثال در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس با عنوان ارزیابی بخش کشاورزی در برنامه اول و دوم آمده است: از مساحت 165 میلیون هکتاری کشور، طبق مطالعات اولیه حدود 51 میلیون هکتار دارای استعداد کشاورزی تشخیص داده شده و از 5/128 میلیون هکتار از مساحت کشور که اخیرا مورد ارزیابی قرار گرفته است، مشخص شد که بیش از 30 میلیون هکتار از این اراضی، استعداد بالقوه کشاورزی دارند.

این اراضی هیچ نیازی به اصلاح و احیای خاکی ندارند و از پتانسیل غذایی کافی برای کشت و کار برخوردارند. مطابق آمار سال 1392 وزارت جهاد کشاورزی، مجموع اراضی کشت شده باغی و زراعی کشور حدود 7/14 میلیون هکتار بود. بنابراین کمتر از یک‌سوم ظرفیت خاک‌های موجود در کشور، آن هم با بهره‌وری کم، مورد استفاده قرار می‌گیرد. شایان ذکر است که به صورت طبیعی، منابع خاکی ایران در مقایسه با منابع خاکی برخی کشورهای پیشرفته در کشاورزی، مانند کشور استرالیا که یکی از پیشتازان عرصه تولید غذا در جهان است، بسیار غنی و مطلوب است.

توسعه کشت بدون نیاز به منابع آبی تجدیدپذیر

مساله اصلی که درباره امکان کشت تمام اراضی مناسب، توسط برخی افراد مطرح می‌شود، کمبود منابع آبی کشور است. منابع آبی سالانه کشور دارای ظرفیت‌های مدیریت نشده فراوان است.

مطابق آمارهای رسمی، مجموع آب ورودی سالانه کشور، حدود 424 میلیارد مترمکعب است که از طریق بارندگی و رودخانه‌ها وارد کشور می‌شود. حدود 30 درصد مجموع منابع آبی سالانه کشور، آب تجدیدپذیر و نزدیک به 70 درصد آن، آب‌های مدیریت نشده است که از طریق تبخیر و تعرق از دسترس خارج می‌شود.مدیریت این منابع عظیم آبی در راستای تولید محصولات کشاورزی با ایجاد و توسعه سیستم‌های کشت دیم، قطعا تحول سرنوشت‌سازی در عرصه خودکفایی و امنیت غذایی ایجاد خواهد کرد.مطابق نظر رئیس سابق موسسه تحقیقات کشاورزی دیم کشور، حدود 55 تا 80 درصد از ظرفیت کشت دیم کشور بلااستفاده باقی‌مانده است. در کشورهای پیشرفته، 70 درصد غذای مورد نیاز مردم از طریق کشت دیم به دست می‌آید ولی در کشور ما این میزان تنها 9 درصد است. در فضای مسموم برخی رسانه‌ها، این بخش از منابع آبی نادیده گرفته می‌شود و تنها با اتکا به کاهش منابع آبی تجدیدپذیر ـ که در کشت آبی مورد مصرف قرار می‌گیرد) - وضعیت آبی کشور را بحرانی نشان می‌دهند تا از این طریق، سیاستگذاری را به سمت ایجاد وابستگی غذایی سوق دهند.

تولید غذا تنها محدود به آب‌های تجدیدپذیر نیست، چراکه منابع آبی کشور تنها محدود به آب‌های تجدیدپذیر نیست و بخش عظیمی از منابع آبی بدون مدیریت از طریق تبخیر از دسترس خارج می‌شود. از آنجا که سیستم‌های کشت دیم نیازی به آب‌های تجدیدپذیر ندارد، لذا توسعه سیستم‌های کشت دیم می‌تواند منابع آبی تبخیر شده را در راستای تولید غذا به کار بگیرد.

توسعه بهره‌وری کشت دیم

در سطح مزارع کشاورزی مرسوم در ایران، تنها کمتر از یک‌سوم عملکردهای بالقوه ارقام اصلاح شده کشت دیم حاصل می‌شود. البته از بعد تحقیقاتی تلاش‌های بسیار ارزشمندی صورت گرفته و محققان توانمند کشور فعالیت‌ قابل تحسینی داشته‌اند، ولی در سطح مزارع، پیشرفت چشمگیری صورت نگرفته، چراکه در حوزه کشت دیم طرح‌های اجرایی چندانی نداشته‌ایم. با وجود حفظ تقریبی سطح زیرکشت دیم در 30 سال گذشته، تقریبا در رابطه با بهره‌وری پیشرفت پایداری صورت نگرفته است.

بهره‌وری پایین اراضی کشت دیم، دلایل متعدد و متنوعی دارد، یکی از اصلی‌ترین دلایل، عدم توسعه فناوری در این بخش بوده است.به عنوان مثال، آمارها نشان می‌دهد که از مجموع ادوات خاک‌ورزی اختصاص‌یافته تا سال 1393، تنها حدود 1/9 درصد از ادوات، مختص اراضی کشت دیم بوده و 55 درصد ادوات به کشت آبی اختصاص دارد. این عدم توازن موجب می‌شود که بسیاری از کشاورزان دیمی‌کار، به علت عدم دسترسی به ادوات مخصوص دیم، به استفاده از ادوات اختصاصی کشت آبی روی بیاورند.

مطابق آمارنامه رسمی وزارت جهاد کشاورزی، از مجموع حدود 850 هزار دستگاه ادوات خاک‌ورزی، تقریبا نیمی از آن را چهار نوع گاوآهنِ برگردان‌دارِ یکطرفه، دوطرفه، گاوآهن بشقابی و گاوآهن قلمی شامل می‌شود. نتایج تحقیقات علمی نشان می‌دهد، گاوآهن برگردان‌دار که با زیر و رو کردن عمقی خاک موجب هدر رفت رطوبت می‌شود، یکی از چالش‌های اساسی در کشت دیم محسوب می‌شود. کارشناسان و محققان کشاورزی بصراحت تاکید دارند در اراضی کشت دیم باید گاوآهن قلمی استفاده شود، اما طبق آمار تعداد و نسبت گاوآهن قلمی در دسترس کشاورزان متناسب با نیاز آنها نبوده و از طرف دیگر، عمده گاوآهن‌های توزیع شده تا سال 1393 از نوع گاوآهن برگردان‌دار بوده است.

داوود داداشی چوان

جام‌جم