اولین گام برای حل مشکل زیست‌محیطی سیستان

در ادبیات و اسطوره شناسی ایران کهن، منطقه سیستان بویژه دریاچه هامون از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند و در اوستا بارها به این دریاچه اشاره شده که کنار این دریاچه کوه اوشیدا (اوشیدم یا اوشیدر) قرار دارد. این کوه اولین خاستگاه ادیان و آیین‌های پسااسطوره‌ای و خاستگاه آیین زروانی است که 12 هزار سال قدمت دارد. بر این پایه، بسیاری از مورخان با توجه به کوه اوشیدر و سایر اسناد موجود، خاستگاه آیین زرتشت را سیستان می‌دانند.

بااین حال مشکلات محیط زیستی از جمله خشکسالی، توفان‌های گرد وغبار، خشک شدن تالاب‌ها و ... در بسیاری از مناطق ایران بویژه سیستان، چنان مشکلاتی را به وجود آورده است که مردم ناچار به رها کردن خانه و زندگی خود و مهاجرت به دیگر شهرهای استان یا استان‌های دیگر شده‌اند. آمارهای تکان‌دهنده سال‌های 1392 و 1393 خورشیدی نشان می‌دهد تقریبا بالاترین نرخ مهاجرت در کشور متعلق به سیستان بوده است.

این مهاجرت‌ها مطمئنا آثار و نتایج مختلفی را از جمله افزایش حاشیه‌نشینی، ایجاد مشکلات و برخوردهای فرهنگی، بیکاری و... در بر خواهد داشت، بنابراین انتظار می‌رود که نهاد متولی حفاظت محیط زیست کشور به وظایف ذاتی خود به نحو مطلوب عمل کند و برای پیشگیری از معضلات محیط زیستی منتج به مهاجرت‌ها غیرمنفعل عمل نکند.

یکی از این موارد، حقابه هیرمند است که از افغانستان سرچشمه می‌گیرد.حقابه ایران از هیرمند به دادخواست حقوقی ایران از آب رودخانه هیرمند در منطقه سیستان اشاره دارد. پس از شکست گفت‌وگوهای بسیار میان سران حکومتی ایران و افغانستان در سال‌های 1309 و 1327 برسرحقابه هیرمند که به کمیسیون دلتا شهرت یافت، سرانجام در سال 1351 میان امیرعباس هویدا، نخست‌وزیر وقت ایران و موسی شفیق، نخست‌وزیر وقت افغانستان قراردادی در کابل به امضا رسید و مقرر شد در هر ثانیه 26 مترمکعب آب (معادل 850 میلیون مترمکعب در سال) سهم سیستان و دریاچه هامون باشد.

با وجود انعقاد این قرارداد، از سال‌های پایانی دهه 1370 و همزمان با کاهش بارش‌ها و خشکسالی، میزان ورودی آب رودخانه هیرمند به دریاچه هامون مرتب کاهش یافت. نبود دولتی مقتدر در افغانستان، ساخت سد کجکی روی هیرمندو نصب و به کارگیری انواع پمپ در مسیر رودخانه هیرمند برای کشاورزی توسط دهقانان افغان، خشک شدن دریاچه هامون را درپی داشته‌است. این مساله موجب قطع منبع معاش 400 هزار سیستانی در ایران، کاهش قابل ملاحظه پرندگان بومی سیستان، رو به انقراض نهادن نژاد گاو سیستانی، بروز فقر و ناامنی‌ و پیامدهای آن، مهاجرت گسترده سیستانیان به مناطق شمالی کشور و زوال روزافزون صنایع دستی سیستان شده‌است. به طوری که اکثر ساکنان مناطق نزدیک تالاب که منبع درآمدشان از حصیربافی و ماهیگیری بوده است در حال حاضر بیکار شده‌اند. تمام اینها باعث شده در دو دهه اخیر و تقریبادر 17 سال گذشته، آبی به طور کامل به هامون وارد نشود و تنها بخش کوچکی از آن را آب فرا گرفته است.

از سوی دیگر، این خشکسالی باعث مخرب شدن اثر بادهای سیستان نیز شده است.بادهای 120 روزه سیستان در طول تاریخ در منطقه وجود داشته ولی آیا تاریخ، این همه پیامد‌های ناگوار اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی ناشی از این بادهارا به خاطر دارد؟ پاسخ، خیر است.

درنهایت این‌که سیستان مشکل زیست محیطی دارد و دست‌کم حل بخشی از این مشکل به دست دولت است و شرط حل آن نیز هماهنگی وهمصدایی میان دستگاه‌های دولتی برای زنده کردن حقابه سیستان وتحرک برای زنده کردن آن است تا دست کم بتوان از افزایش مشکل، جلوگیری کرد. اگراین عزم مهم به وجود آید، می‌توان در ادامه مسیر به سرمایه‌گذاری زیست‌محیطی دراین منطقه ارزشمند نیز فکرکرد.

دکتر میرمهرداد میرسنجری

استادیار دانشگاه