دیجی آرت

پیشرفت فناوری همواره باعث پیشرفت هنر نیز شده و با ایجاد روش‌ها و رسانه‌‌های جدید برای خلق و انتقال آثار هنری به تکامل و گسترش آن کمک کرده‌ است. یکی از بزرگ‌ترین تحولات زندگی بشری، اختراع کامپیوتر و شروع عصر دیجیتال به شمار می‌رود؛ تحولی که به تمام جنبه‌های زندگی فردی و اجتماعی ما نفوذ کرده و باعث بازتعریف بسیاری از مفاهیم شده ‌است. در نتیجه شاهد پیدایش نسل جدیدی از هنرمندان هستیم که با کمک فناوری آثار هنری جدید خلق می‌کنند که از نظر فرم و تکنیک شبیه به هیچ ‌یک از اسلاف خود نیستند، اما کماکان ظرفیت لازم برای انتقال احساس و ادراک هنرمند به مخاطب را دارند. این دسته از آثار هنری با نام «هنر دیجیتال» شناخته می‌شود.

هنری از جنس نو

هرگونه اثر هنری را که در تمام یا قسمتی از فرآیند تولید آن از کامپیوتر کمک گرفته شده‌ می‌توان «هنر دیجیتال» نامید. این تعریف می‌تواند بسیار گسترده‌تر نیز باشد و برای مثال اگر از فناوری دیجیتال در هر یک از بخش‌های فرآیند تولید، وجه بصری و موضوع اثر بهره گرفته‌ شده‌ باشد می‌توان آن‌ را هنر دیجیتال نامید. طبق این تعریف نقاشی‌هایی که روی کاغذ کشیده می‌شود سپس اسکن شده و در کامپیوتر مورد ویرایش قرار می‌گیرند، عکس‌هایی که اصلاح می‌شوند، شخصیت‌های سه‌بعدی که با کامپیوتر ایجاد می‌شوند، موسیقی‌های الکترونیکی که با کامپیوتر تولید می‌شوند و انیمیشن‌های سه‌بعدی همگی در زمره هنرهای دیجیتال قرار می‌گیرند.

البته هنر دیجیتال شامل موارد دیگری از جمله تصویرسازی‌های سه‌بعدی و سینمایی، بازی‌های ویدئویی، طراحی سایت‌های اینترنتی، نقاشی دیجیتال و مدل‌سازی سه‌بعدی نیز می‌شود و می‌توان گفت هر فرم هنری را که قابلیت بیان و اجرا در قالب رسانه‌های نوین را داشته باشد دربرمی‌گیرد. هنر دیجیتال حتی می‌تواند به‌طور کامل بدون دخالت انسان تولید شود که آثار هنری فراکتال که با استفاده از الگوریتم‌های ریاضی تولید می‌شود یا تصویرسازی‌های خودکار برنامه‌ریزی شده را می‌توان از این دست شمرد. اما امروزه آنچه به عنوان هنر دیجیتال یا دیجیتال آرت شناخته می‌شود نوعی از هنر مفهومی یا کانسپچوال آرت است که با استفاده از ابزارهای دیجیتالی به خلق یک اثر هنری می‌انجامد.

شمایلی که از باند‌های صدا تشکیل شده و صدای شهر را برایتان تکرار می‌کند، بازوی رباتیکی که با استفاده از حسگرهای متصل با آن روی یک بوم نقاشی خط‌های معنی‌داری را رسم می‌کند یا نورهایی که با توجه به حالات و حرکت افراد محیط، حرکات و رنگ‌های منحصر به فرد خلق می‌کنند از انواع هنر‌های دیجیتالی است که با تکیه بر مفهوم و ایده خلاقانه با استفاده از ابزارهای دیجیتال، این روزها از گالری‌های هنری سردر می‌آورند.

هنر دیجیتال؛ تحول بعدی دنیای هنر

زمانی که هنوز دوربین اختراع نشده‌ بود، وظیفه هنرمندان تصویرگر نمایش دنیای واقعی به شمار می‌رفت و فارغ از موضوع یا روش کار همیشه باید پنجره‌ای به دنیای واقعی را به تصویر می‌کشیدند. اما با اختراع دوربین، هنرمندان متوجه شدند دیگر لزومی به نمایش دنیای اطراف به آن صورتی که می‌بینیم وجود ندارد و آنها می‌توانند نقش خود را دوباره تعریف کنند. نتیجه این امر، به‌وجود آمدن سبک‌های جدید نقاشی و ایجاد آثار هنری با موضوعات انتزاعی در قرون اخیر بوده‌ است. به همین شکل، با رشد فناوری دیجیتال و شروع به‌کارگیری کامپیوتر در خلق آثار هنری، بشر در آستانه یک تحول دیگر در دنیای هنر قرار دارد. در واقع هنرمندان با استفاده از این فناوری نوین قادر به خلق یا تصویر کردن مفاهیم و آثاری هستند که تا پیش‌ از این امکان نداشت و می‌توان گفت مفهوم هنر به معنی سنتی آن در حال تغییر و تحول است.

شاهد میرزایی، هنرمند شاخه حجمی می‌گوید: «به یک دغدغه انسانی فکر کنید. دوست داشتن، جنگ، زندگی شهری، هرج و مرج، خانواده، فقر. یک نقاش برای خلق چنین آثاری تمام حسش را روی تابلو خرج می‌کند، یک مجسمه‌ساز سنگ را به شکلی مفهومی تراش می‌دهد و یک هنرمند دیجیتال نورهایی آبی را در یک صفحه سفید به تصویر می‌کشد که از نقطه‌های قرمز فرار می‌کنند. هدف یک چیز است، دست گذاشتن روی احساسات و دغدغه‌های انسانی، اما هر کس راه و رسم و وسیله خود را به دست می‌گیرد.»

هنر دیجیتال در ایران

هنر دیجیتال به دلیل سابقه کم خود در کشور ما تقریبا نوپاست، هرچند استفاده از این ابزارهای فناورانه برای ایجاد انواع مختلفی از محصولات فرهنگی به دلیل وجود جمعیت جوان قابل توجه و افزایش نفوذ کامپیوتر رشد بسیار سریعی را تجربه می‌کند. این هنرمندان عمدتا جوان در سال‌های اخیر در قالب نمایشگاه‌های انفرادی و عمومی به گسترش شناخت درباره هنرهای دیجیتال و ایجاد بسترهای نوین برای عرضه این آثار هنری به وسیله رسانه‌های نوین کمک قابل ملاحظه‌ای کرده‌اند.

در کنار این تلاش‌ها می‌توان از نمایشگاه سالانه هنر دیجیتال تهران (TADAEX) به‌عنوان یکی از مطرح‌ترین رویدادهای داخلی برای شناساندن هنر دیجیتال به عموم مردم و اشاعه آن نام ‌برد. در این نمایشگاه که از سال 90 به‌صورت سالانه برگزار می‌شود، فضایی تخصصی برای تعامل هنرمندان و مخاطبان هنرهای دیجیتال و نیز نمایش آثار برگزیده هنرمندان ایرانی و بین‌المللی فراهم شده ‌است.

اشکین منصوری که در سه دوره از این نمایشگاه‌ها در قالب هنرمند حضور داشته است، در مورد این شاخه از هنر می‌گوید: «مخاطب هنوز با این نوع از آثار هنری ارتباط کامل برقرار نکرده و تصور بیشتر مخاطبان از هنر یک تابلوی نقاشی از منظره دماوند یا قندان و ظرف میوه است، اما با وجود این برگزاری این نمایشگاه‌ها به‌صورت دوره‌ای باعث شده عده‌ای از هنردوستان با ما همراه شوند و رفته رفته دو طرف درک متقابل بیشتری نسبت به یکدیگر پیدا کنند.»

ماهیت معمولا غیرتجاری هنرهای دیجیتال در میان هنرهای معاصر و هزینه‌های زیاد ابزار و تجهیزات به‌کارگرفته شده در این زمینه باعث شده بسیاری از هنرمندان ایرانی توانایی مشارکت واقعی در صحنه جهانی را نداشته باشند. با این وصف ایران در میان کشورهای منطقه بیشترین حجم تولید آثار هنری دیجیتال را دارد و در آینده و با گسترش شناخت و جا افتادن این فرم جدید، قطعا شاهد ارتقای کمی و کیفی آثار هنری دیجیتال خواهیم بود.

هنری که هنر نیست

اما آیا هنر دیجیتال واقعا هنر محسوب می‌شود؟ برخی منتقدان اعتقاد دارند هنر دیجیتال به‌دلیل استفاده از کامپیوتر برای افزایش بهره‌وری هنرمند، وجود بی‌نهایت نسخه از هر اثر و نبود یک نسخه اصلی و «اورجینال» به معنی واقعی کلمه هنر به شمار نمی‌رود؛ اگرچه امروزه هنر دیجیتال به دلیل نیاز به خلاقیت، دانش هنری و تسلط به اصول طراحی و نیز فناوری کامپیوتری، ریاضیات و مهارت‌های کاربری به‌صورت گسترده به‌عنوان یک فرم اصیل هنری به رسمیت شناخته‌ شده ‌است. در واقع وقتی یک هنر دیجیتال با مفهوم همراه می‌شود نتیجه کار یک اثر منحصر‌به‌فرد و بی‌تکرار است. اثری که بیشتر در دو قالب هنر حجمی و مفهومی عرضه می‌شود.

سروناز مستوفی، یکی از فعالان این حوزه می‌گوید: «وقتی شما به یک اثر هنری می‌نگرید دیگر برایتان مهم نیست هنرمند از چه ابزاری برای خلق اثرش استفاده کرده است.

رنگ روغن، پاستل، کاردک یا قلم‌ مو تنها در وسایل کار خلاصه می‌شود و این تاثیر یک تابلوی نقاشی است که به آن ارزش می‌دهد. هنر دیجیتال هم در ابزار متفاوت بوده و اگر بتواند تاثیرگذاری خود را در ذهن مخاطب داشته باشد، پس می‌توان به آن لقب هنر را هدیه کرد.»

آینده هنر دیجیتال

همان‌طور که اشاره کردیم، هنر دیجیتال به معنی استفاده از فناوری کامپیوتری در هر یک از بخش‌های فرآیند خلق اثر هنری است. یکی از هیجان‌انگیزترین رسانه‌های نوین که هنوز آنقدرها وارد بازار مصرف نشده و می‌تواند انقلابی در زمینه ارائه هنر دیجیتال به مخاطبان ایجاد کند، پلتفرم‌ واقعیت افزوده است. نمایشگاهی را تصور کنید که در آن هیچ اثر هنری فیزیکی وجود ندارد و تنها یک سالن خالی است، اما به همه شرکت‌کنندگان عینک‌های واقعیت افزوده داده می‌شود تا بتوانند آثار حجمی هنرمندان را به‌صورت تصاویر واقعیت افزوده در محیط مشاهده کنند. این روش جدید ارائه محتوا می‌تواند تصویر آینده گالری‌های هنری و نمایشگاه‌های تجسمی باشد و نحوه ارتباط و تعامل اثر هنری، هنرمند و مخاطب را به‌صورت بنیادین دگرگون کند.

آرش جهانگیری