مردم داور خوبی هستند

صدرالدین شجره یک بازیگر تواناست و در تئاتر هم هرازگاهی به بازی می‌پردازد. امسال هم صدای زیبایش را زینت‌دهنده نمایش «اژدهاک» کرد که نوشته بهرام بیضایی و به کارگردانی مهدی ‌پورخیاط است و در بخش به علاوه فجر سی و چهارمین جشنواره تئا‌تر فجر حضور داشت. شجره یکی از چهره‌های نام‌آشنای برنامه‌های فرهنگی ـ هنری رادیو و بویژه نمایش رادیویی است. شجره در طول چهار دهه فعالیت مستمر در شبکه‌های مختلف رادیویی و در برنامه‌هایی چون چشم‌انداز (شبکه سراسری)، جمعه‌ها با تئاتر (شبکه فرهنگ)، رنگین‌کمان هنر (شبکه تهران)، توان مثبت (شبکه تهران) و گفت‌وگوی هنر (شبکه گفت‌وگو) به عنوان گوینده و کارشناس ـ مجری حضور داشته است، اما از همه اینها مهم‌تر نمایش‌های رادیویی است که صدرالدین شجره نویسندگی، تنظیم برای رادیو و کارگردانی آنها را به عهده داشته است: اقتباس رادیویی از شاهکارهای ادبی چون راه آزادی (هوارد فا‌ست)، خوشه‌های خشم (جان اشتاین بک)، پدران و فرزندان (تورگنیف)، خانه عروسک، خانه اشباح و جان گابریل ثوتمن (ایبسن)، مسخ (کافکا)، روز تا پایان تیرگی (شجره)، تقریبا تمام آثار چخوف و نیز اکثر نمایشنامه‌های اکبر رادی ازجمله نمایش‌های رادیویی شنیدنی هستند که صدرالدین شجره نویسندگی، تنظیم و کارگردانی آنها را برای رادیو به عهده داشته و در برخی از آنها بازی کرده است.

ماحصل چهار دهه فعالیت شجره در رادیو، او را به یکی از پیشکسوتانی تبدیل کرده که حضورش در رادیو نعمتی است. شجره از معدود گویندگانی است که درجه (mc (master control را دریافت کرده است. این درجه به گویندگانی اعطا می‌شد که فن‌بیان خوبی داشتند و بداهه‌پردازان قابلی بودند. بداهه‌پرداز نه به این معنا که مخاطب را سرگرم کند بلکه به این معنا که به او اطلاعات کافی بدهد. شجره سال‌ها در دانشگاه صدا و سیما به تعلیم جوان‌ها پرداخته است. وی در آخرین فعالیت بازیگری‌اش در سریال معمای شاه در نقش سپهبد اسفندیار قره‌باغی حضور پیدا کرده است. با این بازیگر پیشکسوت درباره حضورش در معمای شاه گفت‌وگویی انجام داده‌ایم.

در اغلب ژانرهای تلویزیونی بازی کرده‌اید. بازی در سریال‌های تاریخی چه ویژگی‌هایی دارد؟

کارهای تاریخی معمولا دو گونه است. گونه اول کارهای تاریخی است که مربوط به روزگار کهن بوده و گونه دوم تاریخ میانه و معاصر است که برای من جذابیت‌های بیشتری دارد. نکته مهم درباره سریال‌های تاریخ معاصر این است که یکسری چالش برای تمام عوامل وجود دارد و بیشتر مردم از شخصیت‌های معاصر تاریخی شناخت و تصویری در ذهن دارند. بنابراین باید با دقت سراغ روایت این شخصیت‌ها رفت؛ کارگردان بزرگی مثل علی حاتمی که استاد روایت تاریخ معاصر است. زمانی که سریال درباره دوران قاجاریه می‌ساخت چون فاصله کوتاهی با زمان معاصرش داشت آدم‌هایی که تجربه زندگی در دوران قاجاریه داشتند نقدهایی را به کارهایش وارد می‌کردند. برای مردم چون تصویر ذهنی از تاریخ کهن ندارند باورپذیری این کارها آسان‌تر است، پیامی که سریال‌های تاریخی معاصر می‌تواند به مخاطبان منتقل کند ملموس‌تر و اثرگذارتر هم می‌تواند باشد.

در سریال معمای شاه بخش مهمی از تاریخ 50 ساله پهلوی دوم روایت می‌شود. به نظر شما این بخش از تاریخ معاصر چه تبعاتی برای کشور داشته است؟

من در دوران جوانی بخشی از این دوران را تجربه کرده بودم. در این بحث می‌تواند کلیت این دوران مطرح شود و برای برخی جذابیت داشته باشد یا برای من بازیگر بازی در نقشی که مربوط به این دوران است مهم و حائزاهمیت باشد. نقشم را در معمای شاه خیلی دوست داشتم. به نظرم مردم داور خوبی برای قضاوت درباره شیوه بازی‌ام در معمای شاه هستند.

قبل از بازی در سریال معمای شاه تجربه همکاری با محمدرضا ورزی را داشتید؟

معمای شاه اولین تجربه همکاری‌ با محمدرضا ورزی و تجربه بسیار موفقی بود.

آیا از ابتدا قرار بود نقش تیمسار قره‌باغی را بازی کنید؟

بله، از ابتدا هم برای این نقش با من صحبت شد.

آیا تیمسار قره‌باغی را می‌توان به خاطر فعالیت‌هایش یک چهره خاکستری دانست؟

بله، موافقم و در بازی سعی کردم چنین تصویری از قره‌باغی ارائه کنم. روز اول قرار شد چند سکانس دیگر به فیلمنامه برای این نقش اضافه شود. این سکانس‌ها به پررنگ شدن وجوهات خاکستری قره‌باغی کمک بیشتری کرد.

چهره سمپات و مهربان شما هم به تشدید این ویژگی تیمسار قره‌باغی در سریال کمک کرد؟

نمی‌دانم (با خنده) از آقای ورزی بپرسید.

در اغلب کارهایتان نقش آدم‌های موجه و باشخصیت را بازی کرده‌اید؟

بله، در این سریال هم تصویر تیمسار قره‌باغی آدم محکم و جدی است.

چقدر تصویری که از تیمسار قره‌باغی در سریال معمای شاه ارائه می‌شود توام با واقعیت صرف است؟

محمدرضا ورزی دستم را برای بازی در این نقش باز گذاشت و من را در جهت ارائه استنباطم از این شخصیت حمایت کرد. خود من از آدم‌های نظامی و ارتشی شناخت زیادی داشتم و جنس نوع رفتار و برخوردشان را می‌شناختم. با مطالعه درباره ویژگی‌های تیمسار قره‌باغی توانستم با شناخت کامل بازی‌ام را ارائه کنم.

سکانس‌هایی که بعدا در مورد تیمسار قره‌باغی اضافه شد مربوط به چه فصول تاریخی است؟

بیشتر رابطه قره‌باغی با ستاد ارتش و کارهای نظامی‌اش بود.

تیمسار قره‌باغی اصالتی آذری داشته است. چقدر تاکید به استفاده از لهجه در مورد این شخصیت وجود داشت؟

اصلا به سمت استفاده لهجه برای این شخصیت نرفتم. طبق مستندات موجود قره‌باغی با زبان فارسی سلیسی صحبت می‌کرد و حتی ته‌لهجه هم نداشت. محمدرضا ورزی تعدادی مدارک شنیداری و مکتوب درباره تیمسار قره‌باغی به دست آورده بود و بر همین اساس نخواست از لهجه استفاده کنم.

در سریال معمای شاه چهره‌پردازی شخصیت‌ها به دو گونه انجام و در بخشی تلاش شده چهره بازیگر عین خود شخصیت تاریخی‌اش باشد؛ مثل بازیگر نقش شاه و در بخشی هم تلاشی برای این شبیه‌سازی انجام نشده است. در مورد گریم تیمسار قره‌باغی به چه شیوه‌ای عمل شد؟

روی چهره من گریم پرحجمی انجام نشد و در حد فون زدن بود. به گواه کارگردان و تعدادی از دوستان چهره‌ام شباهت زیادی به چهره تیمسار قره‌باغی داشت.

همدوره و هم سن و سال بودن تیمسار قره‌باغی با شاه در میزان ارتقای شغلی‌اش چقدر موثر بوده است؟

تاثیر زیادی داشت و این دو نفردوران زیادی را با یکدیگر در دانشکده افسری گذرانده بودند. قره‌باقی، فردوست و تعدادی دیگر از صاحبان مناصب بزرگ در ارتش جزو همدوره‌ای‌های شاه بودند.

بازی در قالب شخصیت‌های نظامی برای شما چه جذابیت‌هایی دارد؟

ایفای نقش شخصیت‌های نظامی تفاوت‌های زیادی با بازی در نقش آدم‌های عادی دارد. برای من ظاهر شدن در قالب چنین شخصیت‌هایی خیلی جذابیت داشت و اصلا این نقش را به همین دلیل متفاوت بودنش با سایر نقش‌هایی که بازی کرده بودم پذیرفتم. شخصیت‌های خاکستری برای بازیگر قدرت مانور زیادی دارد.

شما از پیشکسوتان رادیو هستید. حضور در رادیو چقدر برایتان دارای اهمیت است؟

رادیو خانه اصلی من است. من بازیگری را از تئاتر شروع کردم. در ایران و خارج از ایران اصول و مبانی بیان را یاد گرفتم. شروع فعالیتم در رادیو به اواخر دهه 40 و کلاس دوم دبیرستان برمی‌گردد. سال 1344 در رشته فن‌بیان در ایران نفر اول شدم. سال 1345 جایزه دریافت کردم و همان سال به برنامه جوانان رادیو دعوت شدم و چون به تئاتر علاقه داشتم در مدرسه به همراه دوستانم تئاتر و نمایشنامه اجرا می‌کردیم و با دیدن بازی‌ام توسط استاد رادی که دبیر بودند بواسطه ایشان جذب کارهای هنری شده و در رادیو و در برنامه جوانان مشغول به کار شدم. بتدریج جذب اجرا و کارگردانی و بازی در نمایش‌های رادیویی شدم. یک بازیگر رادیویی باید حتما شیوه بازیگری را بلد باشد و نوع بیان و روایت و حتی در دیالوگ‌گویی به صدا و قدرت بیان خوب نیاز دارد.

چه تفاوت‌هایی میان بازی رادیویی و تئاتری وجود دارد؟

یک بازیگر رادیویی تمام اصول، فنون و قوانین بازیگری را به شکلی نه تلویزیونی و نه رادیویی، بلکه به شکل تئاتری می‌شناسد و جلوی میکروفن رادیو بیان می‌کند. این بازیگر برای رسیدن به نقش در رادیو همان کاری را می‌کند که روی صحنه انجام می‌دهد. اگر شاهد اجرای یک نمایش رادیویی باشید، می‌بینید بازیگر با تمام چهره و بدن خودش نقش را ارائه می‌کند. تفاوت فقط در این است که در رادیو خیلی لحظه‌ها بازی‌ها غلوآمیز بوده یا بروز احساسات کمی شدیدتر باشد تا بتواند تخیل شنونده را با خود شریک کند؛ یعنی شنونده را به یک تجسم دیداری برساند و بتواند بازیگر را در آن موقعیت تجسم کند. ولی از جهت تکنیک و ظرایف بازیگری تفاوت چندانی وجود ندارد.

احمد محمد اسماعیلی