شفاف‌سازی و بیان واقعیت‌ها راهکار مقابله با شایعه

خاستگاه و مسببان شایعه‌سازی را هم می‌‌توان از منابع، مجاری و افراد مختلف ردیابی و شناسایی کرد. گروه‌های سیاسی، اقتصادی و خود مردم با توجه به نیازها، انگیزه‌ها و اهدافی که در سر می‌پرورانند به تولید شایعاتی اقدام می‌کنند. در فضای مجازی عموما گروه‌های سیاسی و اقتصادی به شکل مستقیم یا به‌‌واسطه افرادی، شایعاتی منتشر می‌کنند برای نیل به اهداف خاص خود و البته به نیت تخریب چهره و وجهه یک فرد حقیقی یا حقوقی. با این حال، چنین نیست که شایعه‌سازان همیشه به دنبال تضعیف و تخریب دیگران باشند یا برای رسیدن به منافع خودشان تلاش کنند. گهگاه ممکن است برخی رسانه‌ها و کنشگران سیاسی شایعه‌ای بسازند تا فضای عمومی جامعه و حساسیتش نسبت به آن را ارزیابی و در صورت مثبت بودن بازخوردها نسبت به اجرایی کردن طرح مورد نظر خود اقدام کنند؛ برای مثال می‌توان به بحث قطع یارانه‌ها یا گران شدن بنزین اشاره کرد.

مقوله شایعه، مختص زمان حال نیست و در گذشته هم از آن برای القای یک موضوع به مخاطبان یا به حاشیه راندن رقبا استفاده می‌شده است. مخاطبان شایعه هم می‌توانند خودی‌ها باشند یا مخالفان و حتی افراد بی‌طرف. از وقتی بشر ارتباطات کلامی را برای انتقال پیام خود به کار گرفت، شایعه هم شکل گرفت. پیدایش تکنولوژی‌های جدید ارتباطی و رسانه‌های مدرن هم برخلاف تصور موجود، نه‌تنها از شدت شایعات نکاست که حتی بر تعداد، پیچیدگی‌ها و ظرافت‌های آن نیز افزود و سرعت نشر و ضریب نفوذش را افزایش داد.

بازنشر و انتشار بی‌هدف و بدون تحقیق شایعات توسط برخی کاربران در فضای مجازی به سواد رسانه‌‌ای آنها، میزان تقیدشان به مباحث اخلاقی و اشراف و آگاهی‌شان به این مبحث که نشر یک شایعه می‌تواند چه تبعات جبران‌ناپذیری برای حریم خصوصی افراد داشته باشد، باز‌می‌گردد. شدت و نوع برخورد دستگاه‌های امنیتی و مسئول شایعه‌پراکنی هم در کیفیت و کمیت این معضل نقش دارد. متاسفانه کاربران فضای مجازی برخورد فعالی با شایعه ندارند. مخاطب باید شایعاتی را که دریافت می‌کند با عقل خود، گروه‌‌های مرجع و منابع مخالف موازی بسنجد و قیاس کند و از بازنشر بدون اطلاع و آگاهی آن بپرهیزد. پایین بودن سواد رسانه‌ای در بیشتر کاربران فضای مجازی واقعیت دارد و این افراد باید شایعات را با گروه‌های مرجع‌شان چک و هماهنگ کنند. البته هستند کاربرانی که از سواد رسانه‌ای نسبی برخوردارند؛ اما توجه ندارند تولید و انتشار شایعه به لحاظ دینی و شرعی یکی از گناهان اجتماعی محسوب و در دین مبین اسلام مذمت شده است. در اسلام، شایعه‌سازی و جعل و نشر اکاذیب ممنوع است و توصیه شده در مواجهه با هر شایعه و خبر شبهه‌داری، تحقیقات لازم و مکفی صورت گیرد.

اعتقاد دارم با اطلاع‌رسانی درست و سریع می‌توان جلوی خلق و نشر شایعه را گرفت. شایعه زمانی پدید می‌آید که منابع رسمی، رسانه‌ها و مسئولان کار خودشان را به درستی انجام ندهند. وقتی به نیاز مردم در‌خصوص اطلاع‌رسانی و آگاهی‌بخشی به‌خصوص درباره خبرها و مسائلی که برایشان مهم است پاسخ داده نشود طبیعتا شایعه شکل می‌گیرد. به عبارت بهتر، فقدان خبررسانی اصولی و پاسخگویی مناسب باعث خلق و پیدایش شایعه می‌شود. اثرات سوء شایعه را می‌توان با کار صحیح، به موقع و درست و تشخیص نیاز مخاطبان و البته ارتقای آستانه تحمل مسئولان خنثی کرد. در درجه اول، هر فرد و سازمانی باید کار خودش را به‌درستی انجام دهد و در درجه دوم، در صورت شکل‌گیری شایعه باید به‌صراحت و در قالب برنامه‌های تحلیلی ابعاد آن را با مردم در میان گذاشت و روشنگری کرد. مردم اگر مصادیق ایجاد شایعه در شبکه مجازی را بدانند، از طریق رسانه‌های رسمی و غیررسمی و از تبعاتش آگاه باشند از آن پرهیز خواهند کرد. آرایش رسانه‌ای تغییر کرده است و این مهم را باید با مردم در میان گذاشت. باید شایعات را با شفاف‌سازی خنثی کرد؛ برای مثال، در مواجهه با انتشار شایعه‌ای در خصوص اسیدپاشی در تهران باید برای مخاطبان روشن کرد که این عکس‌ها متعلق به سه سال پیش و آن هم در شهر مشهد بوده است. راهکار دیگر مقابله با شایعه، عملکرد صحیح و سریع رسانه‌های رسمی است.

فضای مجازی علاوه بر نتایج مثبت، کارکردهای منفی هم دارد. نه باید همه اخبار منتشر شده در آن را بی‌اعتبار بپنداریم و نه به‌طور کامل بپذیریم و باور کنیم. با توجه به نزدیک شدن به دو انتخابات مهم در پیش رو باید هم مسئولان و رسانه‌های رسمی نیازهای خبری مردم را سریع تامین کنند و واقعیت‌های فضای مجاری را با آنها در میان بگذارند و هم مردم نیز اخبار دریافتی از این شبکه ها را با منابع مرجع تطبیق دهند. باید واقعیت‌های فضای مجازی را به مردم گفت.

دکتر اکبر نصراللهی

مدرس و استاد علوم ارتباطات