راهکارهای حفاظت از منابع خاکی

از سویی فقط 1.2 میلیون هکتار از هشت میلیون هکتار اراضی مذکور، زمین‌های درجه یک یا بدون محدودیت کشت بوده و هرگونه کاشت محصولی در آن بلامانع است.

درحالی که در 6.8 میلیون هکتار دیگر محدودیت‌هایی برای کشت وجود دارد که به واسطه شوری زمین، نبود زهکشی، کمبود مواد آلی، توپوگرافی نامناسب و گچی و آهکی بودن خاک ایجاد شده است.

از این 6.8 میلیون هکتار نیز حدود 4.5 میلیون هکتار فقط با مشکل شوری و حدود 2.3 میلیون هکتار علاوه بر مشکل شوری با محدودیت‌های دیگری نظیر زهکشی مواجه است.

به عبارتی مهم‌ترین عاملی که اکنون اراضی آبی ما را تهدید می‌کند، مشکل شوری است که روزبه‌روز در حال افزایش است.

این شوری هم تحت تاثیر دو عامل شوری‌های اولیه (ناشی از شوری ذاتی خاک) و شوری‌های ثانویه (ناشی از مدیریت‌های نامناسب زراعی) ایجاد شده که دومین عامل مهم‌ترین تاثیر را در بی‌کیفیت کردن خاک‌های زراعی داشته است.

علاوه بر این، خشکسالی و برداشت‌های بی‌رویه از منابع آبی زیرزمینی هم باعث شده تا از سطح آب‌های زیرزمینی کاسته شود و میزان شوری و بی‌کیفیتی خاک بیش از پیش افزایش یابد.

در کنار کاهش کیفیت خاک و نابودی تدریجی آن به دلیل شوری، آلاینده‌هایی مانند پساب‌ها، فاضلاب‌ها و کودهای غیراستاندارد نیز منابع خاکی ما را به شدت تهدید می‌کند که مجموع این عوامل موجب کاهش شدید مواد آلی خاک‌های ما شده است، به گونه‌ای که 60 درصد اراضی ما مواد آلی کمتر از یک درصد دارند و کمبود فسفر و پتاس نیز در بیشتر خاک‌های ما به شدت مشاهده می‌شود که موجب کاهش مواد غذایی و در نتیجه کاهش بنیه حاصلخیزی خاک شده است.

این درحالی است که ما از خاک‌های خود برای تولید محصولات بیشتر، بیش از حد استفاده کرده و به آن فشار وارد می‌کنیم. در کنار تمام این تهدیدات، تهدید بزرگ و عمده، تغییر کاربری اراضی کشاورزی است.

همان طور که در بالا ذکر شد 1.2 میلیون هکتار از اراضی ما بدون محدودیت کشت است و اتفاقا همین اراضی در جاهایی واقع شده که مناسب شهرسازی، جاده‌سازی، احداث فرودگاه و شهرک‌های صنعتی است و متاسفانه طی سال‌های گذشته ساخت و سازهای بسیاری به این منظور در اراضی مذکور انجام شده است.

گرچه سازمان امور اراضی کشور از امسال مقابله جدی با این مساله را در دستور کار خود قرار داده است. ضمن این که «لایحه تغییر کاربری اراضی» به منظور جلوگیری از تغییر کاربری نیز چند روز پیش در مجلس تصویب شد که متمم و مکمل قوانین قبلی در این زمینه است.

علاوه بر مبارزه با تغییر کاربری اراضی، از دیگر اقداماتی که در بحث حفاظت از خاک تاکنون انجام شده است، می‌توان به جلوگیری از ورود کودهای بی‌کیفیت به خاک اشاره کرد که در این ارتباط از 21 آبان سال گذشته، آیین‌نامه‌ای تحت عنوان آیین‌نامه «ثبت و کنترل کیفی انواع مواد کودی» توسط وزیر جهاد کشاورزی ابلاغ شد.

به موجب این آیین‌نامه، هم تولیدکنندگان و هم واردکنندگان کود موظفند قبل از عرضه کود به بازار، آن را در موسسه تحقیقات خاک و آب ثبت و شناسنامه‌دار کنند تا مورد آنالیز قرار بگیرد که در این صورت اگر مشکل آلودگی داشت جلوی استفاده آن گرفته خواهد شد.

نبود قانون مناسب برای خاک در کشور یکی دیگر از عوامل عمده تهدید خاک کشور است که در این راستا لایحه جامع حفاظت از خاک با همکاری برخی دستگاه‌ها تدوین شده و آماده ارائه در صحن علنی مجلس است و انتظار داریم تا قبل از پایان این دوره مجلس، قانونی درخصوص حفاظت از خاک داشته باشیم.

آخرین اقدام که بزودی صورت خواهد گرفت و در راستای اعلام سال جهانی خاک (2015) توسط سازمان ملل متحد و درخصوص اطلاع‌رسانی و آگاه‌سازی است، برگزاری همایش بزرگداشت خاک در سالن همایش‌های بین‌المللی محیط‌ زیست است که فردا؛ دوم دی و با حضور مسئولان مهم کشوری از جمله رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست، وزیر جهاد کشاورزی و معاونان وی و دیگر مسئولان و کارشناسان برگزار خواهد شد.

دکتر سعید سعادت - قائم مقام موسسه تحقیقات خاک و آب