منا و سکوتی پر از شایعه

شایعه علت‌های مختلفی دارد و به‌طور کلی،‌ هرگاه بین میزان عرضه و تقاضای اطلاعات شکاف وجود داشته باشد، زمینه رشد شایعه فراهم می‌شود. فریب اطلاعاتی و اطلاعات غلط، ناقص و متضاد به شایعه دامن می‌زند و هنگام بحران،‌ کارآیی بیشتری پیدا می‌کند. شایعه نسبت به نیروهای داخلی اعتماد عمومی را نابود می‌کند و زمینه را برای تفرقه، تعارض، شورش و به هم‌زدن نظم اجتماعی فراهم می‌کند. برعکس، شایعه نسبت به دشمنان و کشورهای خارجی می‌تواند به انسجام و یکپارچگی و موضع یکسان مردم و حاکمیت و یک ملت بینجامد. به هرصورت، شایعات همیشه جنبه تخریبی ندارند و می‌توانند به سود ایده‌ها، افراد، گروه‌ها و جناح‌های خاص یا منافع عمومی مردم یک کشور در مقابل دشمنان رواج پیدا کنند یا ابراز احساسات یک ملت نسبت به رویدادی تلقی شوند.‌ شایعه مخاطبان متنوعی دارد و می‌تواند مجراهای رسمی و غیر‌رسمی را به خود اختصاص دهد. سرعت بالای انتشار چنان وسوسه‌انگیز است که گروه‌های اپوزیسیون،‌ آن را بهترین وسیله کسب قدرت می‌دانند! شایعه همچون فست‌فود خوشمزه و درعین حال، نافی سلامت و همچون فلفل سوزان، اما برای مصرف بسیار وسوسه‌انگیز است.

هزینه اندک انتشار و غیرقابل کنترل بودن آن، همچنین تولید ساده و دشواری مبارزه دولت‌ها با آن، همه نیروهای اجتماعی را برای استفاده از شایعه تحریک می‌کند. شایعه همچنین بهترین ابزار جلب توجه است: به‌عنوان مثال اخبار مربوط به درگذشت هنرمندان و سلبریتی‌ها که این روزها به موضوع داغ شبکه‌های اجتماعی تبدیل شده و موجبات نگرانی بسیاری را فراهم کرده است.

شایعه در سطح ملی

شایعه‌سازان در سطح ملی می‌توانند اهداف ویرانگری را دنبال کنند و مثلا بخواهند به نهادینه‌سازی بی‌اعتمادی عمومی نسبت به حاکمیت و ارزش‌ها و سرمایه‌های اجتماعی جامعه بپردازند یا با سوق دادن حاکمیت به مواضع غیرمنطقی و خشونت‌گرایی به ایجاد موانع برای اصلاح سیستم اطلاع‌رسانی رسمی کشور کمک کنند. از سوی دیگر شایعه‌سازان می‌توانند تحت یک سامانه مخرب و هدفدار به منظور بهره‌برداری آینده به نابودی ایده‌ها، افراد، گروه‌ها و سازمان‌های خوشنام و دارای پتانسیل مثبت اجتماعی بپردازند، بخواهند به عامل‌ یا تقویت ستون پنجم دشمن تبدیل شوند یا به‌ترویج ساده لوحی وخرافات مشغول شوند ‌ یا خواهان بی‌نظمی و اغتشاش شوند.

شایعه در سطح بین‌المللی

در سطح بین‌المللی، اما شایعات وضع دیگری دارد. در این سطح، انگیزه‌ها، اهداف، رویه‌ها و شیوه‌ها متفاوت است‌. شایعات در سطح بین‌المللی می‌تواند به منظور افزایش انسجام و یکپارچگی مردم علیه دشمنان و افزایش توان مقابله، از سوی نهادها و سازمان‌های متولی رسمی تهیه شود. سازمان‌های مشخص و دارای مأموریت می‌توانند به صورت سیستماتیک به تولید شایعه بپردازند و اتاق جنگ نرم و تبلیغات سیاسی و دینی شکل بگیرد. شایعات بین‌المللی را می‌توان در انواع جنگ نرم و تبلیغات جنگی و جنگ اطلاعاتی دسته بندی کرد. کشورهای جهان، برای نابودی دشمنان خود بیشتر به جنگ اطلاعاتی و قدرت نرم بها می‌دهند و تنها به رویارویی نظامی نمی‌اندیشند. در دنیایی که رسانه‌های همگانی آن را محاصره کرده‌اند، دیپلماسی رسانه ای، جنگ نرم و سامانه‌های تولید و انتشار شایعه به بخشی جدایی‌ناپذیر از رویارویی‌های نظامی و خصومت میان دولت‌های جهان تبدیل شده‌اند.

حادثه منا ، پدیده‌ای بی‌همتا در دنیای شایعه

حادثه منا و شایعات آن، نمونه‌ای بی‌نظیر در دنیای رسانه‌هاست. این شایعات نه علیه حاکمیت ملی است و نه از سوی نهادهای متولی علیه رژیم آل‌سعود ساخته شده است. این شایعات نمونه کامل اعتراض یک ملت به حکومتی است که زائران خانه خدا را با بی‌تدبیری خود به قربانگاه فرستاده و به جای شرح ماجرا و جلب اعتماد، به سانسور و فیلترینگ و فریب افکار عمومی می‌پردازد و باعث می‌شود، صاحبنظران به تئوری‌های خود مطمئن شوند و مردم مصیبت دیده به تولید شایعات بپردازند یا به آن دامن بزنند. این پدیده ارتباطی را می‌توان یک نمونه بی‌همتا در عرصه ارتباطات بین‌المللی و حوزه شایعه دانست.

این پدیده نشانگر صمیمیت یک ملت با ملتی دیگر و اشتراک در ارزش‌های دینی است؛ به طوری که ملت آسیب‌دیده با همه اهانت‌ها و سختی‌ها و ناایمنی‌هایی که می‌بیند، بازهم به این سفر زیارتی می‌رود و درمقابل، جز بی‌رحمی و مسئولیت‌ناپذیری با چیز دیگری رو‌به‌رو نمی‌شود. واقعیت این است که در ماجرای کشته شدن هزاران زائر ایرانی و دیگر کشورهای اسلامی در منا ما شاهد یک پدیده نامأنوس در روابط و ارتباطات بین‌المللی هستیم. رژیم عربستان سعودی که مسئولیت تأمین امنیت جانی و مالی و اخلاقی زائران مکه را به‌عهده دارد، به جای انجام این وظیفه خطیر، به قول خودشان در مقام خادمین الشریفین! به صورتی غیرمسئولانه از اطلاع‌رسانی شفاف خودداری کردند و به صورت هدفمند دست به سانسور زدند و هیچ اطلاعات روشنی از چگونگی وقوع این حادثه، مسببان احتمالی، نحوه مدیریت بحران، کمک‌رسانی به جانبازان، رفتار با اجساد درگذشتگان به کسانی که عزیزانشان را از دست داده‌اند، نمی‌دهد. به جای این، به تبلیغات غیرمسئولانه نسبت به مسئولان ایرانی می‌پردازد و باعث می‌شود براساس نظریه و تحلیل ‌صاحب‌نظران، شایعه با سرعت زیاد به اشکال دهان به دهان و ارتباط چندرسانه‌ای درون شبکه‌های اجتماعی گسترش یابد. ‌دلایل زیر را می‌توان برای ایجاد شایعه درخصوص حادثه منا در میان ایرانیان شناسایی کرد:

1 ـ بی‌اعتمادی مردم ایران به رژیم و رسانه‌های همگانی عربستان سعودی به دلیل سابقه خصومت با مردم و مسئولان ایران

2 ـ مخالفت با سیاست‌های حاکم بر رژیم عربستان سعودی در منطقه که جهت گیری ایدئولوژیک ضدشیعه دارد.

3 ـ حس انتقام‌گیری از جنایاتی که طی سال‌های متمادی از سوی رژیم عربستان تکرار شده است.

4 ـ نبود آزادی بیان، مطبوعات و آزادی عقیده در عربستان سعودی و وجود سانسور و فیلترینگ شدید درخصوص این رویداد

5 ـ بسیج افکار عمومی برای مقابله با سیاست‌های آن کشور علیه شیعیان در منطقه

6 ـ بروز احساس همدردی با مصیبت‌دیدگان

7 ـ نشان‌ دادن و ابراز احساسات به مقامات دولتی برای اتخاذ تدابیر جدی در این خصوص، به منظور جلوگیری از تکرار آن

8 ـ هویت‌سازی در مخالفت با جریان اعزام زائران

حذف‌شدنی نیستند

شایعه و شایعه‌سازی از جریان اطلاع‌رسانی و نظام ارتباطات اجتماعی قابل حذف نیستند. شایعه، از نیاز بنیادی انسان برای آگاه و نیرومندشدن به زیان دیگران سرچشمه می‌گیرد. شایعه در سطح ملی به نابودی اعتماد عمومی و از بین رفتن یکپارچگی ملی، گروهی و سازمانی می‌انجامد. شایعه در سطح ملی، درعین حال، سرمایه‌های اجتماعی را درخطر می‌اندازد و از بنیه و امکان رشد آگاهی‌ عمومی و اصلاح نظام ارتباطی و اطلاعی حاکمیت می‌کاهد.

در سطح بین‌المللی، شایعه تأثیر متضادی دارد. شایعات در سطح بین‌المللی به انسجام و یکپارچگی مردم علیه دشمنان می‌انجامد. شایعات درخصوص حادثه منا نه از جنس شایعه ملی‌است، نه بین‌المللی! مردم در تولید شایعات نسبت به رژیم سعودی قصد جنگ تبلیغاتی ندارند. آنها به دنبال ابراز احساسات نسبت به رفتار غیرمسئولانه رژیمی هستند که سالیان درازی است آنان را به عنوان زائر‌ خانه خدا به کشورش راه می‌دهد و با نهایت سنگدلی و بدون پاسخگویی به هلاکت می‌رساند و در مقابل از پذیرش هر عذری سرباز می‌زند. در این زمینه، شایعات ایرانیان برای مبارزه با رژیمی نیست که مردانه در برابرشان ایستاده، بلکه برای ایفاد حقوق زائرانی است که احساسات خالصانه دینی‌شان آنان را به این سفر تشویق می‌کند و برای رسیدن به معبودشان از جانشان می‌گذرند.

دکتر اسماعیل قدیمی

استاد دانشگاه علامه طباطبایی