ستاره‌های عروسکی در رسانه ملی

خارج از قاب

عروسک‌های تلویزیونی می‌توانند به‌عنوان ستاره در عرصه‌های دیگر نیز بدرخشند و از محبوبیتی که نزد مخاطبان کسب کرده‌اند برای تاثیرگذاری فرهنگی بهره بگیرند.

پروین شمشکی، تهیه‌کننده با سابقه تلویزیون و نگار استخر عروسک‌ساز، عروسک‌گردان و بازیگر، تاثیرگذاری عروسک‌های تلویزیونی بر مخاطب را که عمدتا کودک و نوجوان هستند فرصت مغتنمی برای ترویج برخی امور فرهنگی می‌دانند. هر دو نفر انتشار کتاب‌های داستان از این عروسک‌ها را پیشنهاد می‌کنند.

شمشکی می‌گوید: کسانی که دست به قلم دارند، می‌توانند با الهام از این عروسک‌ها برای بچه‌ها قصه بنویسند و تاثیرات فرهنگی آنها را به حوزه آثار مکتوب نیز بکشانند. طراحی بازی‌های رایانه‌ای در کنار انواع اسباب‌بازی‌هایی که از این شخصیت‌ها در بازار وجود دارد و برنامه‌های متنوع در شبکه نمایش خانگی از دیگر راه‌های افزایش تاثیرگذاری عروسک‌های محبوب تلویزیون است.

این تهیه‌کننده برنامه‌های کودک، عروسک‌های محبوب تلویزیون را یکی از بهترین ابزارها برای آموزش به کودکان می‌داند و معتقد است آنها به‌واسطه همین محدودیت و ویژگی‌های شخصیتی خاص خودشان می‌توانند در انتقال و تفهیم موضوعات اخلاقی و تربیتی نقش فوق‌العاده‌ای داشته باشند.

نگار استخر استفاده از تصویر عروسک‌های محبوب تلویزیون را یک امکان قابل توجه برای تولیدکنندگان انواع لوازم مورد نیاز بچه‌ها می‌داند و تاکید می‌کند: به جز لوازم‌ تحریر، وسایل زیادی مانند کلاه، تی‌شرت و آباژور می‌تواند از تصاویر عروسک‌های محبوب تلویزیون بهره بگیرد، اما مهم‌تر از همه، استفاده از وجه آموزشی عروسک‌های تلویزیونی است. عروسکی مانند سنجد در شرایط مختلف کنار بچه‌ها بوده است: در جشنواره‌های مرتبط با کودکان، نمایشگاه‌های مختلف و در رویدادهای مهم فرهنگی و هنری، بچه‌ها سنجد را از نزدیک دیده‌اند و باورش کرده‌اند. همین نکته باعث می‌شود او بتواند رفتارهای اجتماعی و مهارت‌های زندگی را به کودکان آموزش بدهد و حتی در مواردی فرهنگ‌سازی کند.

سفیران فرهنگی

اواخر دهه 70 عروسک سنجد به عنوان یک کودک در برنامه واکسیناسیون فلج اطفال شرکت کرد و بر‌اساس آمار‌های رسیده از وزارت بهداشت و درمان در آن سال، آمار کودکانی که واکسن فلج اطفال دریافت کردند، در مقایسه با سال‌های قبل‌، رشد چشمگیری داشت.

این نمونه و البته با استناد به قابلیت‌ تاثیرگذاری عروسک‌های تلویزیونی بر مخاطب کودک و حتی بزرگسال می‌توان گفت عروسک‌ها به عنوان ستاره‌های تلویزیونی می‌توانند پیشگامان جریان‌های مهم فرهنگی باشند.

از نظر نگار استخر، همراهی با جریان‌های فرهنگی یا ایجاد کمپین‌های اجتماعی می‌تواند به کمک عروسک‌های محبوب انجام شود. البته به این شرط که اگر عروسکی محبوب کودکان است، در امور قابل درک برای بچه‌ها همکاری و رهبری داشته باشد. وی درباره عملکرد فرهنگی عروسک‌های محبوب کودکان توضیح می‌دهد: عروسک‌های محبوب بچه‌ها می‌توانند در برنامه‌های فرهنگی اجتماعی مرتبط با محیط‌زیست مانند آب و هوا و حتی حیات‌وحش یا ترویج فرهنگ خوب زندگی کردن، مهربانی با آدم‌ها یا حیوانات، رعایت قانون و مواردی از این قبیل مشارکت داشته باشند.

این عروسک‌گردان بر نگاه فرهنگی به عروسک‌ها تاکید دارد و معتقد است باید مراقب بود به ابزار تبدیل نشوند. در کنار عروسک‌هایی مانند سنجد که همواره مخاطبش کودکان بوده‌اند، عروسک‌هایی مانند فامیل دور یا جناب‌خان نیز جزو شخصیت‌های محبوب تلویزیون هستند که بیشتر نظر بزرگسالان را به خود جلب کرده‌اند و در نتیجه آنها نیز می‌توانند پیشگامان یکی از رفتارهای درست فرهنگی باشند و طرفداران خود را به یک جریان مهم فرهنگی دعوت کنند.

تاثیرگذاری عروسک‌ها

به نظر می‌رسد عروسک‌های محبوب تلویزیون، یکی از ما هستند؛ شهروندانی متفاوت که از جنسی دیگرند، اما به واسطه خالقان خود از هویت ملی و ایرانی برآمده‌اند. اردشیر انتظاری، جامعه‌شناس و پژوهشگر اجتماعی، عروسک‌های محبوب تلویزیون را از جمله آثار «گروه مرجعی» توصیف می‌کند که می‌توانند در ایجاد گرایش‌ها یا فعالیت‌های سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، علمی و ورزشی تاثیرگذار باشند.

وی در این باره توضیح می‌دهد: تمام ستارگان سینما، موسیقی، تئاتر یا تلویزیون صرف نظر از این که واقعی هستند یا کارتونی یا عروسکی، نقش «گروه مرجع» را دارند و بسته به نوع بهره‌برداری رسانه‌ها از این شخصیت‌ها می‌توانند در جریانات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و ورزشی تاثیر داشته باشند. بر اساس توضیحات انتظاری، یک فرد هم می‌تواند نقش «گروه مرجعی» داشته باشد و بخشی از جامعه او را مرجع فعالیت‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و هنری خود قرار دهند.

این جامعه‌شناس عروسک‌های محبوب تلویزیونی را معیار قضاوت‌ها و داوری‌های مخاطبان می‌داند و تاکید می‌کند: آنها می‌توانند بر سبک زندگی یا فعالیت‌های طرفداران خود تاثیر بگذارند و در نظرات، دیدگاه‌ها و رویکردهایشان نقش داشته باشند که البته تاثیرگذاری عروسک‌ها به شیوه بهره‌برداری از آنها بستگی دارد.

دکتر انتظاری درباره نحوه بهره‌برداری از این ویژگی‌ها و خصوصیات عروسک‌های تلویزیونی می‌گوید: ارتباط این عروسک‌ها با هویت ملی برقرار است و آنها بر خلاف عروسک‌های غربی با مسائل و موضوعاتی مواجه هستند که برای مخاطبان هم آشنا و قابل درک است. بنابراین می‌توان میزان حضور و تاثیر این عروسک‌ها را به وجوه مختلف زندگی مخاطبان گسترش داد.

شاد، واقعی، موثر

پنگول و جناب‌خان هر دو به آواز‌ها و شیرین‌زبانی‌هایشان شهره‌اند؛ سنجد و کلاه‌قرمزی هر دو کنجکاوند، اما هر کدام شیوه‌های خودشان را برای کنجکاوی دارند؛ هیچ کدام از عروسک‌های محبوب تلویزیون که حرفشان هم ردخور ندارد، بی‌عیب و نقص نیستند.

به اعتقاد پروین شمشکی، هر قدر عروسک‌ها به شخصیت‌های واقعی نزدیک‌تر می‌شوند، محبوبیت بیشتری پیدا می‌کنند. علی شه‌جویی، آهنگساز برنامه رنگین‌کمان، عروسک‌های تلویزیونی را به معلمانی تشبیه می‌کند که از شیوه‌های شاد و متنوع برای آموزش استفاده می‌کنند و توضیح می‌دهد: عروسک‌ها می‌توانند در ارائه پیام‌های مهم فرهنگی نقش بسزایی داشته باشند زیرا آنها پیام‌ها را در خلال ماجراهای شاد و شیرین و با آواز و موسیقی در قالب بازی و تفریح، ارائه می‌کنند. اگر در طراحی برنامه‌های عروسکی از نظر مشاوران، روان‌شناسان و متخصصان کودک نیز استفاده شود، حتما آنها پیام‌ها را بهتر منتقل خواهند کرد و تاثیرات بیشتری خواهند داشت.

این آهنگساز فضای شاد و سرگرم‌کننده عروسک‌ها را مهم‌ترین دلیل تاثیرگذاری آنها می‌داند و معتقد است: فضای مفرح در برنامه‌های عروسکی تاثیر قابل توجهی در ارتباط مخاطبان با عروسک‌ها و میزان انتقال پیام دارد.

اردشیر انتظاری ضمن تاکید بر نحوه بهره‌برداری تلویزیون از عروسک‌ها، ویژگی‌های شخصیتی و خصوصیات آنها را یکی از مهم‌ترین عوامل تاثیرگذاری برمخاطب می‌داند و البته تاکید می‌کند: اگر این عروسک‌ها هنرمندانه طراحی نشده باشد، به آن درجه از محبوبیت نمی‌رسند که در زمره «گروه مرجع» قرار بگیرند.

این جامعه‌شناس عروسک‌های محبوب تلویزیون را هم از لحاظ ظاهری و هم شخصیتی دارای ویژگی‌هایی می‌داند که برای مخاطب جذاب و البته باورکردنی هستند و تاکید می‌کند: حتما در طراحی شخصیت و ظاهر این عروسک‌ها به گروه مخاطبان و نیازهای این گروه هم توجه شده وگرنه ارتباطی ایجاد نمی‌شد. به عنوان نمونه مخاطب باید مسائل و نیازهای خودش را از زبان عروسک‌ بشود و در قصه‌ها و ماجراهای او ببیند تا دوستش داشته باشد.

ستاره‌های زمینی

عروسک‌های تلویزیونی به‌عنوان ستاره برای مخاطبان خود که بیشتر کودک هستند، مرجع قرار می‌گیرند، اما گویی قرار نیست بی‌عیب و نقص باشند. براساس توضیحات دکتر انتظاری لازم است با همان مسائل و مشکلاتی دست و پنجه نرم کنند که گروه‌های مخاطب هم درگیرشان هستند.

این پژوهشگر درباره ویژگی‌های شخصیتی عروسک‌های تلویزیونی با قابلیت ‌«گروه مرجعی» می‌گوید: اگر این عروسک‌ها به لحاظ شخصیتی کاملا بی‌عیب، آرمانی و ایده‌آل طراحی شوند، مخاطب با آنها ارتباط برقرار نمی‌کند. واقعی و باور پذیربودن شخصیت‌ها پیش‌شرط برقراری ارتباط بین مخاطب و عروسک و ایجاد حس همذات‌پنداری است.

دکتر انتظاری ارائه تصویری آرمانی و بی‌عیب از شخصیت‌های گروه‌های مرجع را مهم‌ترین و اصلی‌ترین چالش برنامه‌های نمایشی تلویزیون توصیف می‌کند و هشدار می‌دهد: شخصیت‌ها یا گروه‌های مرجع غیرقابل باور می‌تواند تاثیرات مخرب داشته باشد.

گویی قرار نیست شخصیت‌پردازی عروسک‌های محبوب تلویزیون و حتی آن دسته از عروسک‌هایی که برای برنامه‌های کودکان و خردسالان ساخته می‌شود با شخصیت‌پردازی در دیگر آثار نمایشی از‌جمله سریال‌های تلویزیون چندان تفاوتی داشته باشد.

دکتر انتظاری تاکید می‌کند: اگر شخصیت‌های گروه مرجع از جمله عروسک‌ها، کامل باشند به این معناست که آنها دست‌نیافتنی هستند و مردم نمی‌توانند پا جا پای آنها بگذارند.

عروسک‌ها در افق‌های دور

بر اساس توضیحات ارائه شده درباره عملکرد و ویژگی‌ عروسک‌های تلویزیونی، به نظر می‌رسد برنامه‌ریزی و سیاستگذاری و طراحی عملکردهای مهم‌تر و جدی‌تر برای هر کدام از آنها ضروری به نظر می‌رسد.

عروسک‌های محبوب یا همان ستاره‌های عروسکی بر خلاف ستاره‌های واقعی، قابل کنترل هستند و می‌توان رخدادها و ماجراهایی در زندگی آنها طراحی و اجرا کرد که برای گروه مخاطبان قابل تامل باشد و به ایجاد جریان‌های مهم سیاسی، فرهنگی واجتماعی منجر شود.

همچنین بسیاری از عروسک‌های محبوب تلویزیون به دنیای کودکان تعلق دارند و برنامه‌ریزی و سیاستگذاری جدی‌تر با در نظر گرفتن قابلیت «گروه مرجعی» این عروسک‌ها، می‌تواند زمینه را برای تربیت وجوه اجتماعی و فرهنگی نسل‌های بعدی فراهم کند.

آذر مهاجر

رادیو و تلویزیون