اما و اگر ورود رسانه‌ها به حریم خصوصی افراد

هیچ چیز نباید پنهان باشد

این هنجار عبارت از الزام به اطلاع‌رسانی در تمام زمینه‌ها و آزاد شدن جریان اطلاعات است. این هنجار جدید به‌منظور شفاف‌سازی اطلاعات با پیام جدیدی نیز همراه شده است که چنین بیان می‌شود: «همه چیز باید نشان داده شود، همه چیز باید بیان شود و بر همه چیز باید نظارت شود».

امروزه تعداد برنامه‌های مربوط به زندگی خصوصی در رسانه‌ها بیش از برنامه‌های مربوط به گستره عمومی است و مفهوم زندگی خصوصی از این نظر که منطقه‌ای پوشیده و به دور از نظارت یا هر نوع بررسی باشد، تغییر کرده است. در نتیجه، قلمرو زندگی خصوصی اکنون چون موضوعی بدون محدودیت برای مطالعه به حساب می‌آید. هرگز به این اندازه درباره روابط زناشویی، کشمکش‌ها و تنش‌های خانوادگی، خشونت‌های زناشویی، رنج‌ها، بیماری‌ها و مشکلات سلامت افراد و دیگر موضوعات بسیار خصوصی چاپ و نشر صورت نگرفته است. گواه این موضوع برنامه‌های پخش شده از شبکه‌های تلویزیونی در سطح جهانی است. بنابراین پیشرفت فناوری ارتباطی و رسانه‌ای شدن زندگی بشر در قالب ارتباطات جمعی، ضرورت رعایت اخلاق رسانه را توسط اصحاب رسانه در جهت حمایت از حق حریم خصوصی افراد بیشتر می‌کند.

رعایت ارزش‌های اخلاقی

رعایت این موضوع برای همه رسانه‌ها لازم و واجب است . بر این اساس، برای دسترسی به حریم خصوصی افراد تولید برنامه‌هایی در این مورد، نیاز به بازتعریف، ملاک، نظریه و دستورالعمل‌های اخلاقی ـ حرفه‌ای دارد تا در اقدامات گوناگون رسانه‌ای مانند ضبط، تأمین،‌ بایگانی (آرشیو)، تدوین، صداگذاری (دوبلاژ)، برنامه‌های تبلیغاتی، خبر، فیلم و... مدیران، مجریان، گزارشگران، خبرنگاران و... موظف به رعایت آن باشند و در صورت رعایت نکردن این حق، راهکارهای معینی برای جبران ضرر وارد شده در نظر گرفته شود. اسلام نه‌تنها حاکمان بلکه مردمان را نیز از ورود به زندگی شخصی دیگران، کنجکاوی، پاییدن و فضولی کردن در امور دیگران منع کرده است. از حریم منزل، مکالمات، ارتباطات، عقاید و افکار در آیات و احادیث متعددی به تصریح حمایت شده است. به اعتماد بر ظواهر و حسن ظن سفارش شده، از سوءظن و تجسس در امور پنهانی دیگران منع شده است.

برخی امور و مکان‌ها ذاتا در قلمرو حریم خصوصی قرار دارند و برخی امور بنا به خواست افراد ممکن است جزوحریم آنان و لازم‌الاحترام از جانب اشخاص ثالث قرار گیرد؛ برای مثال، منزل یا اموری که اطلاع از آنها و آگاه کردن دیگران از آنها اشاعه فحشا و منکر محسوب می‌شود، ذاتا در قلمرو حریم خصوصی است، اما مسائلی که افراد به دلایل شخصی آنها را از دیگران کتمان می‌کنند یا درصدد انکار و تکذیب‌شان هستند ـ در صورتی که با حقوق دیگران تعارض نداشته باشد ـ به‌طور شخصی یعنی تنها در مورد آن شخص حمایت شده است.

حریم خصوصی در اسلام

استثناهایی که در منابع اسلامی بر ممنوعیت مداخله در امور دیگران وارد شده است، بسیار محدود بوده، تنها به دلیل ضرورت‌های اجتماعی مهم نظیر امر به معروف (با رعایت همه شرایط آن)، جاسوسی در زمان جنگ یا جمع‌آوری ادله‌ای که برای جلوگیری از پایمال شدن حقوق دیگران ضرورت دارند، مقرر شده‌اند. در مجموع، به نظر می‌رسد حریم خصوصی در نظام احکام اجتماعی اسلام، قلمرو وسیعی از زندگی انسان‌ها را شامل می‌شود. در این قلمرو، آزادی انسان‌ها در تعیین سرنوشت خود به رسمیت شناخته شده، حکومت و دیگر افراد جامعه ازجمله رسانه‌ها از مداخله در این حریم منع شده‌اند. البته این سخن به معنای بی‌توجهی احکام اسلامی به اعمال و افعال انسان‌ها در خلوت خود نیست. در احکام فردی اسلامی و نیز نظام اخلاقی اسلام، درباره نحوه رابطه انسان‌ها با خویشتن و با خداوند احکام بسیاری آمده است. نتیجه آن که از منظر اخلاق رسانه‌ای لازم است سیاست‌های رسانه و فرآیند تولید برنامه‌های آنها در چارچوب اخلاق مبتنی بر فرهنگ جامعه باشد تا تولیدات و نتایج عملی‌شان موجب انحراف جامعه از مبانی دینی افراد نگردد و چنانچه برخی برنامه‌سازان از این امر تعدی کنند، براساس اصول اخلاق رسانه مرتکب گناه و براساس قوانین مدنی و مجازات اسلامی مستوجب تأدیب و برخورد جدی خواهند بود.

* این یادداشت بخشی از مقاله «رسانه» است که در سایت مرکز پژوهش و سنجش افکار سازمان صدا و سیما منتشر شده است.

احمد آذرکمند

جام‌جم