بحران در مدیریت بحران

حتی رئیس ستاد مدیریت بحران گفت: «حادثه بزرگنمایی شده است». با توجه به سابقه پژوهشی و اجرایی در حوزه مدیریت بحران توجه به چند نکته در این خصوص قابل تامل است.

1-‌ بحران‌ها به لحاظ مراحل، موضوع، سطوح، جغرافیا و مکان، دخالت عامل انسانی، پیش‌بینی، عامل، درجه اهمیت و... انواع مختلفی دارد. برخی وقایع مثل زلزله قابل پیش‌بینی نیست یعنی گر چه مشخص است شهری مثل تهران روی گسل زلزله قرار دارد و در این شهر زلزله می‌آید، اما مشخص نیست کی این اتفاق می‌افتد و شدت آن دقیقا چه میزان است. برعکس تعداد دیگری از وقایع مثل سیل و توفان کاملا قابل پیش‌بینی است و می‌توان از پیش محل بحران و اندازه آن را تشخیص داد و با اطلاع‌رسانی و آموزش و اتخاذ تدابیر و اقدامات لازم یا جلوی بحران را گرفت یا میزان تلفات و خسارت‌ها را به حداقل کاهش داد .

برخی دیگر از بحران‌ها از نوع تلفیقی هستند یعنی قسمت‌هایی از آن قابل پیش‌بینی است و بخش‌های دیگر را نمی‌توان از قبل تشخیص داد.

سیل و توفان و آبگرفتگی عصر شنبه و یکشنبه گذشته کاملا قابل پیش‌بینی و ردپای آن از قبل مشخص بود بنابراین اظهارات کارمندان سازمان هواشناسی در برنامه‌های تلویزیونی با عنوان کارشناس و «ابراز خوشحالی آنان از بارندگی در سه روز آینده» و «شکرگزاری از خداوند» و استفاده از«واژه‌های کلی و ادبیات غیر خبری و آرامش بخش و بدون طعم و رنگ بحران» (گزارش‌های هواشناسی ساعت‌های 10، 13 و 15 جمعه و شنبه و یکشنبه 26، 27 و 28 تیر شبکه خبر)، قابل پیگیری، غیرقابل توجیه و فراموش نشدنی است.

2- در مدیریت بحران به اقتضای نوع و اندازه و زمان، سابقه، مالکیت رسانه مورد استفاده، میزان استقلال، نوع رویکرد، منافع سیاسی، اقتصادی، سازمان‌های رقیب، سواد رسانه‌ای مردم، میزان قانونگرایی و نظارت، میزان حرفه‌ای گرایی و تعصبات ملی و دینی و انسانی و بسیاری از عوامل دیگر ممکن است شخصیت‌های حقیقی و حقوقی ازجمله هواشناسی، ستاد مدیریت بحران و رسانه‌ها یکی از راهبردهای «انکار، سکوت، کوچک‌نمایی، واقع‌نمایی یا بزرگنمایی» را انتخاب کنند. برخلاف اظهارات رئیس محترم ستاد مدیریت بحران، به نظر می‌رسد در جریان سیل و توفان اخیر و همچنین توفان سال قبل و برف گیلان و مازندران نه تنها «بزرگنمایی» نشده است بلکه در حد آنچه اتفاق افتاد «واقع‌نمایی» هم نشده است؛ و دقیقا به همین دلیل است که اشتباهات مسئولان و دستگاه‌های زیر مجموعه آنان هر سال شبیه بحران‌های قبلی است. جناب اسماعیل نجار در برنامه «تیتر امشب» شبکه خبر گفتند «نباید حادثه‌ای که ابعاد کوچکی دارد، این‌قدر بزرگنمایی شود». ماجرا این است که 49 میلیون تردد تا یکشنبه آمار داده شد، تغییرات جوی حدود 10 استان پرتردد را تحت‌تاثیر قرار داده است و مردم بعد از یک ماه روزه داری با جملات و پیش‌بینی‌های آرامش بخش از زبان کارشناسان هواشناسی و غفلت و احتمالا مسافرت برخی کارگزاران و عوامل بحران به سفر رفتند و بر اساس آمار ایرنا، خبرگزاری رسمی دولت 19 نفر قربانی و حدود همین تعداد مفقود و خسارت‌های زیادی را متحمل شده‌اند. آیا پرداختن در این حد به حادثه‌ای با این ابعاد و برخوردار از همه ارزش‌های خبری (فراگیری، تازگی، برخورد، مجاورت، بزرگی و با توجه به اقدام مدیران بحران «عجیب و استثنا)، بزرگنمایی است؟ با بررسی دقیق اقدامات و اظهارات و اطلاعیه‌های مسئولان و رسانه‌ها از 25 تیر بصراحت می‌توان گفت در حوادث اخیر و در مقطع قبل از بحران، «انکار، سکوت و کوچک نمایی» شده است و دستگاه‌های مسئول نتوانسته‌اند به مسئولیت اداری، ملی، حرفه‌ای و شرعی خود در این زمینه عمل کنند.

3-‌ رویکرد رسانه‌ها هم در این خصوص سنتی و راهبردشان واکنشی بوده است. باید با شهامت و صادقانه پذیرفت که اگرچه در مقطع قبل از بحران، اشکال سازمان هواشناسی و ستاد مدیریت بحران و پلیس و شهرداری کاملا محرز است اما در اخطار و اطلاعیه‌های مختلف سازمان هواشناسی کلماتی همچون «سیل، وزش باد، آبگرفتگی، ترافیک و ضرورت تمهیدات لازم» تصریح شده بود. بنابراین رسانه‌ها می‌توانستند همانند محدود بخش‌های خبری (بخش‌های خبری 00/8 رادیو ایران و مرکز مازندران (26 تیر)) به مردم در این مورد هشدار دهند ؛ اگرچه در این اطلاعیه‌ها شدت دقیق وزش باد و میزان بحران پیش‌بینی نشده بود اما با توجه به حجم و گستردگی سفرها و ترافیک به دلیل حداقل 4 روز تعطیلی (با احتساب پنجشنبه و جمعه) و نیز تمرکز مسافرت‌ها به شمال، بدیهی و ضروری بود که از ظرفیت‌های متنوع برای برجسته‌سازی این موضوع و هشدار و آموزش استفاده می‌شد، اما چنین نشد؛ و با پذیرفتن غفلت سازمان هواشناسی و ستاد بحران، پیوند زدن جان و مال مردم و اعتبار رسانه به خطا و غفلت این سازمان و ستاد بحران هم توجیه‌کننده کار رسانه‌ها نیست؛ زیرا با توجه به این‌که مهم‌ترین وظیفه رسانه، کسب و تولید اخبار از منابع مختلف و نظارت است، نمی‌توان قصور اخیر را صرفاً‌ متوجه سازمان هواشناسی دانست. با توجه به موارد مذکور، پیشنهاد می‌شود:

ـ کمیته ویژه‌ای از کارشناسان رسانه‌ها و هواشناسی و مدیریت بحران، عملکرد رسانه‌ها در این خصوص و بحران‌های قبلی مشابه را بررسی و آسیب‌شناسی و راهکار ارائه کند.

ـ تعامل و هماهنگی کارشناسان سازمان هواشناسی کشور و رسانه‌ها بیشتر و مؤثرتر شود و دوره‌های آموزشی برای عوامل رسانه برای آشنایی و تسلط بر ادبیات و اصلاحات و منابع اخبار هواشناسی و چگونگی پوشش این اخبار در رسانه‌های حرفه‌ای کشورهای دیگر و همچنین کارشناسان و مجریان هواشناسی با هدف آشنایی با پوشش مناسب اخبار هواشناسی و مدیریت بحران برگزار شود.

ـ حوادث اخیر (سیل و توفان) و همچنین بحران‌های سال‌های قبل در قوه قضاییه، مجلس و رسانه‌ها پیگیری و مقصران معرفی شوند. برخی از مدیران این سازمان‌ها به لحاظ ظاهری و تخصصی صلاحیت لازم را در بحران‌ها ندارند.

-‌ دقیقا مشخص شود هواشناسی و رسانه‌ها قبل و بعد از بحران چه گفتند و چه کردند و بعد از آن چه باید بکنند. این میزان تلفات و خسارات در مورد حوادث قابل پیش‌بینی خود «بحران» است.

دکتر اکبر نصراللهی - استاد دانشگاه