شریان‌های‌ حیاتی کویر می‌خشکد + عکس

هنگامی که از بالا به دشت های خشکیده و تفتیده یزد می نگریم حفره هایی در دل زمین و به موازات هم به طول کیلومتر ها خودنمایی می کند که شریان های های زندگی در قلب کویر محسوب می شوند.

قنات ها که بیش از ۳ هزار سال با جریان زندگی در دل کویر به انسان ها حیات بخشیده اند حال به دلیل حفر چاه های عمیق حیاتشان به مخاطره افتاده است.

بسیاری از یزدی ها که به واسطه علم حفر و نگهداری قنوات رد پای آنها را تا انتهایی ترین نقطه شرقی استان سیستان و بلوچستان و هم مرز با هرمزگان در شهر زرآباد می توان پیدا کرد با انتقال دانش خود جریان زندگی و آبادانی را نیز به مردمان حاشیه قنوات ارزانی داشته اند.

تونل های آبی افقی در دل زمین که بی منت سال ها است آب را پاکیزه و زلال در هیاهوی گرمای کویر با خنکای طبیعت به مسافران هدیه کرده اند حال در صف خشکیدگی قرار گرفتند و تکنولوژی حفر چاه های عمیق سهم آنها را از تاریخ ۳ هزار ساله به بغما برده است.

فناوری احداث قنات در اوایل هزاره اول قبل از میلاد در مناطق خشک کوهستانی ایران توسعه یافت و احداث آن سبب شد تا کشاورزان بتوانند در دوره های طولانی خشکسالی که آب در سطح زمین یافت نمی شود، به کشت و کار بپردازند.

قنات ها در واقع در طول سالیان متمادی یکی از روش های استحصال آب به شمار می رفتند و به دلیل شیوه حفاری قنات، تبخیر و هدر رفت آب و نفوذ آب در خاک به شدت کاهش می یافت.

قنات‌های شهرستان جم

استان یزد نیز بیش از سه هزار و ۲۰۰ رشته قنات در مناطق مختلف خود دارد که قدمت برخی از آنها از جمله قنات زارچ به سه هزار سال می رسد ضمن اینکه این قنات بزرگترین و طولانی ترین قنات جهان نیز نام گرفته است.

تمدن یزد برگرفته از قنات است

گرچه یزد را با نام شهر «قنات» و «قنوت» و «قناعت» می شناسند اما واقعیت این است که قدیمی ترین قنات و پرشمارترین آمار قنات ها مربوط به استان خراسان رضوی است اما از آنجا که در استان هایی نظیر خراسان، اصفهان و کرمان قنات را برای مصارف کشاورزی حفر می کردند و یزد کل شهریت و تمدن خود را از قنات گرفته است، این سازه آبی در آن حرمت و قداست خاصی دارد.

مردم یزد در گذشته تمدن خود را در کنار قنات شکل دادند و اگر به هر دلیل قنات کور می شد، زندگی مردم دیگر معنایی نداشت و مردم باید از منطقه کوچ کرده و به شهر دیگری می رفتند به همین دلیل بسیاری از کارشناسان امر معتقدند شهر یزد در کنار یک سری از رشته های قنات شکل گرفته و به همین دلیل یزد را شهر قنات می خوانند.

تمدن ۳ هزار ساله

اما از سه هزار و ۲۰۰ قناتی که از گذشته های دور تاکنون در یزد وجود داشت، تنها تعداد محدودی فعال و دارای آب هستند و بسیاری دیگر یا خشک و کور شده اند یا میزان آبدهی آنها به اندازه ای است که دیگر قابل بهره برداری نیست.

این وضعیت را در واقع چاه های عمیق برای قنات ها به وجود آورده اند و در کنار آن عوامل دیگری از جمله مدیریت غیراصولی منابع آب سبب شده تا قنات ها روز به روز کارآیی خود را از دست بدهند.

چاه های عمیق میراث ۳ هزار ساله را به یغما می برند

کارشناس مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آب در این زمینه گفت: متاسفانه با حفر چاه های عمیق، سطح آب های زیرزمینی به ویژه در مناطق کم بارش به شدت افت کرده که این امر در بسیاری از مناطق سبب خشکیدگی قنات ها شده است.

علیرضا بحری با بیان اینکه قنوات به صورت افقی و درست برعکس چاه های نیمه عمیق که به صورت عمودی در زمین حفر می شوند، وارد سفره های زیرزمینی می شدند و آسیب کمتری به آنها وارد می کردند به همین دلیل نیز این سازه ها توانسته بودند قرن ها کاربری خود را حفظ کنند اما اکنون از آنجا که برداشت از سفره های آب زیرزمینی به شدت افزایش یافته و بسیاری از سفره ها را خشکانده است، دیگر حفر قنات ممکن نیست و بسیاری از قنات های موجود نیز خشکیده اند.

وی با بیان اینکه امروز حفر قنات های جدید حتی احیای قنات های قدیمی به دلیل لزوم ادامه دادن گالری قنات، نیاز به پیشه کار کنی و بسیار پرهزینه است، افزود: با وجود چاه های عمیق موجود، آینده قنات ها مشخص است.

بحری با بیان اینکه قنات ها در واقع به سه دسته قنات های دشتی و کوهستانی و گسلی تقسیم بندی می شوند، افزود: سرنوشت قنات های دشتی و کوهستانی مشخص است و اغلب آنها یا خشک شده یا به زودی خشک می شوند اما قنات های گسلی از آنجا که از گسلها تغذیه می کنند، وضعیت بهتری دارند.

احیای قنات ها در گرو انقلاب کشاورزی

وی با بیان اینکه مدیریت غیر اصولی منابع آبی از دلایل خشکیده شدن شریانهای قنات در دل کویر است، گفت: اکنون شرایط به نحوی است که قنات دیگر جوابگو نیست و ناچاریم از چاه استفاده کنیم زیرا حجم و گستره کشاورزی بسیار گسترده شده و در بسیاری از مناطق، محصولات پرآبخواه کشت می شود.

بحری افزود: میزان آبدهی قنات ها مشخص است و در شرایطی که کشاورزی خود یک تنه منابع آبی بسیاری را طلب می کند، قنات دیگر کارآمد نیست و برای اینکه بتوانیم دوباره از فناوری قنات استفاده کنیم باید یک انقلاب کشاورزی به راه بیاندازیم و یک مدیریت برنامه ریزی شده در این زمینه داشته باشیم، آنگاه می توانیم روی قنوات حساب کنیم.

وی با بیان اینکه طی سالیان گذشته، ‌در ایران هیچ قناتی حفر نشده است، اظهار کرد: اگر با دید اقتصادی به قنات نگاه کنیم، قنات دیگر مقرون به صرفه نیست زیرا با هزینه و انرژی که برای حفر قنات صرف می شود، بازدهی لازم را شاهد نخواهیم بود اما اگر با نگاه محیط زیستی به قنات نگاه کنیم، این سازه ها می توانند دوباره جایگاه خود را به دست آورند.

اینکه قنات ها به تدریج از رده خارج شده اند و برخی دیگر نیز به طور مشخص، عمری طولانی نخواهند داشت، روشن است اما مرکز بین المللی قنات و سازه های آبی همچنان در تلاش برای احیای قنات ها به عنوان روشهای مناسب زیست محیطی استحصال آب از یک سو و سازه های آبی دارای قدمت تاریخی ارزشمند از سوی دیگر هستند.

حفر قنات دیگر صرفه اقتصادی ندارد

گرچه قنات ها دیگر صرفه اقتصادی ندارند و تنها در شرایطی اقتصادی می شوند که از حفر چاه های عمیق جلوگیری شود اما برخی قناتها در مناطقی از یزد، خراسان جنوبی، کرمان، سیستان و بلوچستان و اصفهان هنوز شاهرگ حیات منطقه به شمار می روند و حیات بسیاری از روستاها و آبادی ها و شهرها به آنها وابسته است.

رئیس مرکز بین المللی قنات و سازهای تاریخی آبی نیز در مورد احیای قناتها اظهار کرد: در حال حاضر ۳۰ هزار رشته قنات در سطح کشور داریم که عمده قنات ها در اصفان، کرمان، یزد، خراسان رضوی و خراسان جنوبی قرار دارند.

علی اصغر سمسار یزدی افزود: خراسان رضوی با شش هزار رشته قنات، رتبه اول از نظر آمار قنوات را دارد و پس از آن، خراسان جنوبی با سه هزار و ۹۰۰ رشته، اصفهان با سه هزار و ۴۰۰ رشته و یزد با سه هزار و ۲۰۰ رشته قنات در رتبه های بعدی قرار دارند.

تلاش برای ثبت جهانی ۱۲ رشته قنات در کشور

وی با بیان اینکه تلاش شده تا برای احیای قنوات، حداقل ۱۲ رشته قنات ثبت جهانی شوند، افزود: با ثبت این قنوات در فهرست آثار جهانی، علاوه بر تخصیص تسهیلاتی برای احیای آنها، باب جدیدی برای گردشگری در مناطقی که قنوات در آنها واقع هستند، باز خواهد شد.

سمسار یزدی گفت: قنات هایی که نام آنها برای ثبت جهانی پیشنهاد شده است، اکنون به جز یکی، همه فعال و در شرایط ایده‌آلی هستند و امیدواریم با ثبت جهانی آنها، کاربری گردشگری به آنها داده شود و گردشگران با دانش بومی قنات آشنا شوند.

وی ۱۲ قنات یاد شده را شامل قنات قصبه گناباد در خراسان رضوی، قنوات بلده فردوس در خراسان جنوبی، قنات حسن آباد مشیر و قنات زارچ در یزد، قنات وزوان و قنات مزدآباد میمه در اصفهان، قنات گوهرریز جوپار و قنوات شیخی و قنبرآباد و قنات اکبر آباد در کرمان، قنات ابراهیم آباد در استان مرکز و قنات مون و ارونه در اردستان دانست.

قنات ها که خود بیانگر تاریخ تمدن ایران زمین به ویژه در مناطق کویری ایران به شمار می رود و حداقل ۱۲ استان کشور در مقطعی آبادانی و حتی شکل گیری خود را مدیون این سازه تاریخی و باشکوه بوده اند، امروز به تدریج خشکیده می شوند.

به طور قطع این سازه‌ها در مقطعی از زمان دوباره به نیاز اصلی بشر برای ادامه حیات تبدیل می شوند به همین دلیل لازم است دانش بومی آن در این استانها حفظ شود و مسئولان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری با کمک و همکاری مرکز بین المللی قنات و سازه های تاریخی آبی، گامی در مسیر ثبت جهانی این سازه ها بردارند.(مهر)