کاروان ادبیات، محفل به محفل

هر فردی در طول زندگی خود ممکن است هنرهای زیادی داشته باشد، حتی آثار و ایده‌های زیادی در ذهنش داشته باشد که به مرحله خلق نرسانده یا اگر هم خلق کرده، فقط به صورت محدود، برای خودش و دلش خلق کرده و هرگز به صورت عمومی عرضه نکرده است. با این نگاه چه بسیار ارسطوها، افلاطون‌ها و سعدی‌ها و حافظ‌ها در طول تاریخ بوده‌اند که آثارشان را ارائه نکردند و چه بسیاری شکسپیرها و جویس‌ها و داستایوفسکی‌ها و فردوسی‌ها و خیام‌ها که آثارشان را در گوشه‌ای خلوت برای خود نوشتند و یک بارقه و یک فرصت باعث شد تا امروز قدردان خلاقیت و هنرشان باشیم.

با این مقدمه، می‌توان گفت آنچه نامی را در طول تاریخ جاودانه می‌کند، اثر است و آنچه اثر را در طول تاریخ در بوته نقد و نظر قرار می‌دهد، کیفیت آن است، اما برای عرضه یک اثر هنری و ادبی، لوازمی نیاز است؛ لوازمی که جز قریحه و ذوق و درد هنرمند، موارد دیگری را هم شامل می‌شود.

در قرون اخیر و بخصوص در صد سال گذشته که بشر به واسطه گسترش وسایل ارتباط‌جمعی تجربه‌های اجتماعی بیشتری داشته، روند خلق و انتشار یک اثر هنری هم شکل اجتماعی‌تری به خود گرفته است. اگر تا قرن‌ها پیش نویسنده و هنرمند در کنج عزلت و خلوت می‌نشست و اثری خلق می‌کرد، امروز دیگر این طور نیست. درست است که خلق اثر هنری و ادبی، از دل لحظه‌های تنهایی هنرآفرین زاده می‌شود، اما در این زایش، امور دیگری نیز نقش می‌آفریند. یکی از این امور، تریبون‌ها، تشکل‌ها و انجمن‌ها هستند.

اگر بخواهیم به صورت اختصاصی درباره انجمن‌ها و تشکل‌های ادبی صحبت کنیم، باید بگوییم این انجمن‌ها در طول تاریخ نقش موثری در پیشرفت صاحبان قلم ایفا کرده‌اند. بسیاری از بزرگ‌ترین نویسندگان جهان به نقش انجمن‌های ادبی در پیشرفت داستان‌نویسی خود اذعان کرده و بسیاری از شعرا نیز بر رشد جایگاه خود از طریق این محافل صحه گذاشته‌اند. نمونه‌های آن در تاریخ بسیار است. مثلا پاریس یکصد سال قبل، بهترین نمونه در این زمینه است که به نمادی از گردهمایی نویسندگان بزرگ قرن بیستم تبدیل شده بود. نویسندگان بسیاری به این شهر می‌آمدند تا با نویسندگان دیگر رو در رو حرف بزنند، نظرات آنها را بپرسند و آثارشان نقد شود. از جیمز جویس ایرلندی گرفته تا ارنست همینگوی آمریکایی و حتی تی اس الیوت.

در ایران نیز گردهمایی شاعران و نویسندگان به شکل امروزی، قدمتی تقریبا صد ساله دارد یعنی اگر از شکل سنتی شعرخوانی و نقالی بگذریم، همزمان با جرقه‌های نخستین داستان‌ها، نخستین تشکل‌ها و محافل ادبی نیز شکل گرفت. هنوز هم بسیاری از شاعران و نویسندگان ایرانی از شنیدن نام‌هایی که در برخی جلسات ادبی شرکت می‌کرده‌اند، به وجد می‌آیند. بزرگانی که در جوانی کنار هم می‌نشستند، آثارشان را برای هم می‌خواندند و نظر می‌خواستند. در سال‌های بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نیز این جلسات توانست چهره‌های بسیاری به ادبیات ایران‌زمین معرفی کند. کارگاه‌ها، محافل، تشکل‌ها و انجمن‌های زیادی در این سال‌ها شکل گرفت و توانست نسلی نو به ادبیات ایران بشناساند؛ نسلی که اینک خود می‌تواند مربی نسل بعدی باشد.

محافل ادبی مقابل فضای مجازی

یکی از تشکل‌های ادبی که به شعر اختصاص دارد و در این سال‌ها فعالیت کرده، انجمن غزل است که 34 سال است غزل تاجبخش، بانوی شاعر کشورمان آن را اداره می‌کند. تاجبخش نقش تشکل‌های ادبی را در روند پیشرفت جوانان علاقه‌مند به ادبیات فوق‌العاده توصیف می‌کند و می‌گوید: جوان احتیاج دارد به همدلی و هم‌صحبتی هم‌‌ نسلانش تا راه‌حل مشکلاتش را پیدا کند. درست است که همواره بزرگ ترها راهکارهایی برای حل مشکلات جوانان ارائه می‌دهند و احترام آنان همیشه لازم است، اما وقتی جوانی راه‌حل مشکلاتش را در حرف‌های هم‌نسلش می‌شنود، بر او بیشتر اثر می‌کند.

این شاعر ادامه می‌دهد: تشکل‌ها و انجمن‌های ادبی وقتی برای جوان‌ها جذابیت داشته باشد، آنها را دور هم جمع می‌کند. این جلسات باعث می‌شود جوان‌های علاقه‌مند ادبیات کنار هم بنشینند، کارهایشان را برای هم بخوانند و نیروی مضاعف بگیرند. نتیجه این نیروی مضاعف می‌شود همان چیزی که من مادرانه بعد از اداره 34 سال در این تشکل‌ها حس کرده‌ام.

غزل تاجبخش در تشریح این حس توضیح می‌دهد: این حس، برداشت از زیبایی لحظه‌هاست. الان جاذبه‌های وسایل و فضاهای مجازی بسیار زیاد شده و بسیاری از خانواده‌ها و حتی اهالی ادبیات را هم نگران کرده که جوان‌ها کمتر مطالعه می‌کنند. در همین نمایشگاه کتاب که اخیرا برگزار شده، خیلی از ناشران گله می‌کردند جوان‌ها کمتر از قبل کتاب می‌خوانند.

این موضوع ربطی به کم‌سوادی جوان‌ها ندارد. آنها جذب فضاهای مجازی شده‌اند که در آن کتابشان را هم به صورت گویا گوش می‌کنند، اما در چنین فضایی تشکل‌ها و محافل ادبی می‌تواند بسیار مفید باشد. در همین تشکل‌ها وقتی کتابی را خوانده و به دیگران هم مطالعه آن را پیشنهاد می‌دهد، برای جوانان دیگر حاضر در جلسه انگیزه به وجود می‌آید که آن کتاب را بخواند. وقتی کسی فیلمی را دیده و تماشای آن را به بقیه افراد تشکل پیشنهاد می‌کند، آنها را ترغیب می‌کند. دورهم بودن در تشکل‌های ادبی با بهانه زیبای مطالعه و آفرینش یک اثر ادبی و نقد و بررسی آن می‌تواند بسیار زیبا باشد.

این شاعر در پاسخ این پرسش که محافل و تشکل‌های ادبی چه نقشی در انتشار اثر یک نویسنده یا شاعر جوان ایفا می‌کند، می‌گوید: این محافل از نظر مادی نمی‌توانند به انتشار اثر جوان‌ها کمک کنند، اما به لحاظ معنوی می‌توانند. مشکلات مادی را همه مردم در زندگی دارند؛ بخصوص جوان‌ترها که هم استطاعت مالی کمتری دارند و هم ذوق چاپ آثارشان را دارند.

به هر حال جوان دوست دارد ذوقش را منعکس، مکتوب و منتشر کند. تشکل‌ها و محافل ادبی سبب می‌شود افراد حاضر در آن به هم انگیزه و روحیه بدهند، ضعف‌های همدیگر را قبل از انتشار کتاب اصلاح کنند و اگر کاری از دستشان برآید برای هم انجام دهند. من اکنون در خانه‌ام با انبوه کتاب‌هایی مواجهم که شاعران جوان با شوق و ذوق منتشر کرده‌اند.

نقش شاگردی و استادی در محافل ادبی

عباس براتی‌پور، یکی دیگر از چهره‌هایی است که سال‌ها تجربه اداره جلسات نقد و بررسی شعر را در حوزه هنری به‌عهده دارد. او درباره نقش انجمن‌ها در پرورش استعدادها می‌گوید: مسلما جلسات محافل مختلف ادبی می‌تواند نقش مهمی ایفا کند. 26 سال است در حوزه هنری جلسات نقد و بررسی شعر دارم. در این سال‌ها خیلی‌ها آمده‌اند، یاد گرفته‌اند و اکنون برای خودشان چهره‌های معتبری هستند. این محافل محلی است برای نقد و بررسی آثار جوانان. وقتی کار شاعری نقد و بررسی شود، پیشرفت می‌کند.

البته براتی‌پور یک نکته را هم یادآوری و اظهار می‌کند: یک نکته مهم درباره محافل وجود دارد و آن این که مسئولان محافل و کسانی که این جلسات را اداره می‌کنند اولا باید اطلاعات کافی داشته باشند و دیگر این که نباید جوان‌ها را به مسیری سوق دهند که باعث انحراف آنها شود.

این شاعر درباره نقش محافل در انتشار آثار شاعران جوان می‌گوید: مسلما وقتی کارهای شاعران جوان در این محافل ارزیابی شود، قابلیت چاپ پیدا می‌کند. خودم در این جلسات وقتی می‌بینم کاری خوب است و قابلیت چاپ دارد، سعی می‌کنم شرایطی فراهم کنم تا آن کتاب منتشر شود. از آنجا که عضو هیات مدیره انجمن قلم هستم، وقتی در محافل مختلف با اثری از جوانان مواجه می‌شوم که قابلیت انتشار دارد، آن را برای چاپ به انجمن قلم یا دیگر نهادها معرفی و به جوانان کمک می‌کنم. چاپ اثر باعث تشویق جوان می‌شود و وقتی ببینند کارشان دیده می‌شود، به ادامه کار تشویق می‌شوند.

با توجه به تمرکز امکانات بخصوص در حوزه‌های مربوط به ادبیات در پایتخت، محافل ادبی در شهرهای دیگر می‌تواند بسیار نقش‌آفرین باشد. در سال‌های گذشته، شاهد بروز استعدادهای زیادی در میان شاعران و نویسندگان شهرستانی بوده‌ایم که از طریق همین محافل، کار خود را شروع کردند و توانستند شهرت خود را به جای‌جای ایران پهناور بکشانند. عباس براتی‌پور درباره جایگاه محافل و انجمن‌های ادبی در شهرستان‌های مختلف کشور می‌گوید: در بسیاری از نقاط کشور محافل ادبی مختلفی فعالیت دارند. بسیاری از این محافل توانسته‌اند کارهای زیادی انجام دهند و به پرورش استعدادهای شهرستانی کمک کنند و آثار جوان‌های شهرشان را در سطح کشوری مطرح کنند.

محمدرضا سرشار، قصه‌گوی ظهرهای جمعه رادیو و نویسنده‌ای که سال‌ها تجربه اداره محافل و تشکل‌های مختلف را در کارنامه دارد، درباره نقش محافل و تشکل‌های ادبی فقط به یک جمله بسنده و بیان می‌کند: موفقیت این محافل به گرداننده جلسات بستگی دارد. اگر او این صلاحیت علمی و اخلاقی را نداشته باشد، فقط زیان حاصل هنرجویان می‌شود، اما اگر صلاحیت داشته باشد، این محافل فوق‌العاده می‌تواند در رشد و شکوفایی جوانان موثر باشد.

سجاد روشنی / گروه فرهنگ و هنر