کالبدشکافی یک لبخند کیهانی

کهکشان‌ها جزیره‌هایی از میلیاردها ستاره هستند. ستاره‌هایی که هر یک ممکن است به اندازه خورشید یا ده‌ها و صدها برابر آن بزرگ و درخشان باشند. به عبارت دیگر، ستارگان و سیاره‌هایی که به دور آنها می‌گردند رها در بیکرانه هستی نیستند و در قالب مجموعه‌هایی مارپیچی، بیضوی یا نامنظم به نام کهکشان سامان پیدا کرده‌اند. در واقع تجمع ستارگان و گازهای پدیدآورنده آنها در سحابی‌هاست که کهکشان‌ها را تشکیل می‌دهد. در عالم ما میلیون‌ها کهکشان وجود دارد و خورشید، ستاره‌هستی بخش ما، یکی از 200 میلیارد ستاره کهکشان ماست که راه‌شیری نام دارد. چند کهکشان مجاور با یکدیگر یک گروه کهکشانی را می‌سازند و چند گروه کهکشانی مجاور یک خوشه‌ کهکشانی را تشکیل می‌دهند. حال نقاط روشنی که در این تصویر دیده می‌شود در حقیقت کهکشان‌هایی است متعلق به یک خوشه کهکشانی میلیون‌ها سال نوری دورتر از ما. آن دو نقطه روشنی که چشم‌ها را ساخته‌اند، در واقع دو کهکشان پرنورتر از این خوشه کهکشانی هستند که هر یک میلیاردها ستاره را در دل خود جای داده‌اند.

اما ببینیم خط منحنی نور که در تصویر شبیه صورت و لبخند ثبت شده است، چیست؟

حدود یک قرن پیش آلبرت اینشتین، فیزیکدان نامدار قرن بیستم، در نظریه معروفش به نام نسبیت عام این موضوع را از نظر تئوری مطرح کرد که نور هنگام گذر از کنار اجرام بسیار پرجرم دچار خمیدگی می‌شود. این موضوع چند سال بعد در جریان رصد یک کسوف عملا آزمایش و صحت آن از نظر تجربی تائید شد. امروزه اخترشناسان می‌دانند کهکشان‌ها که متشکل از میلیاردها ستاره هستند و در نتیجه جرم بسیار زیادی دارند می‌توانند مثل یک عدسی بسیار بزرگ عمل کنند؛ یعنی همان‌طور که عدسی مسیر گذر نور را از راستای مستقیم منحرف می‌کند، این کهکشان‌های دوردست نیز می‌توانند نور اجرام بسیار دورتر در فضا را که از کنار آنها می‌گذرند، خم کرده و به سمت دیگر منحرف کنند. به این ترتیب، همانند نوری که از عدسی گذر می‌کند و کانونی و تقویت می‌شود، این نورهای بسیار ضعیفِ رسیده از دوردست‌های کیهان نیز هنگام گذر از کنار این کهکشان‌ها گویی از یک عدسی می‌گذرند و تقویت می‌شوند و جزئیات بیشتری نمایان می‌کند. ما این وضع را از زمین با تلسکوپ‌های بسیار قوی بزرگ‌ترین رصدخانه‌ها می‌توانیم شاهد باشیم و ثبت کنیم. این پدیده را در علم اخترفیزیک «اثر گرانشی» می‌خوانند. اخترشناسان از عدسی‌های گرانشی برای یافتن اجرام بسیار دوردست کیهان استفاده می‌کنند. بیشتر این اجرام، خوشه‌های کهکشانی بسیار دوردستی هستند که میلیاردها سال نوری از کهکشان ما فاصله دارند.

حالا اگر بخواهیم با نگاه ژرف‌تری این تصویر زیبا را نگاه کنیم، باید بگوییم که در این تصویر تلسکوپ فضایی هابل، خوشه کهکشانی و منبع نوری که تحت تاثیر اثر گرانشی کهکشان قرار گرفته است یکجا در کنار هم ثبت کرده است. به بیان دیگر، خوش‌اقبالی ما موجب شده به طور تصادفی موقعیت کهکشان ما در عالم بی‌انتها و منبع نوری که تحت تاثیر گرانش کهکشان قرار گرفته در یک مسیر واقع شوند تا چنین تصویری از ژرفای کیهان برای ما مشاهده‌پذیر شود.

کاظم کوکرم / سیب (ضمیمه سه شنبه روزنامه جام جم)