پرواز علمی با بال‌های شکسته

حال و روز این روزهای نظام آموزش عالی هم شبیه همین اوضاع و احوال است. از یک طرف می‌خواهیم آموزش عالی را متحول کنیم و به قله‌های رفیع علم و دانش در منطقه تکیه بزنیم و از طرف دیگر، امکانات لازم برای این جهش علمی را در اختیار نداریم.

تناسب نداشتن هدف نظام آموزش عالی و امکانات در اختیار آن، دانشجوها را هم سردرگم کرده است. از یک طرف از دانشجو به عنوان عنصر انسانی تولید علم، توقع می‌رود که در دانشگاه‌ به تولید علم و دانش بپردازد و موتور محرک علم در جامعه را شتاب بدهد و از طرف دیگر، همین دانشجو از ساده‌ترین امکانات آموزشی مثل آزمایشگاه‌ها و کارگاه‌های تجهیز شده و باکیفیت، محروم شده است.

اگر هدف دانشگاه را فقط ارائه مدرک تحصیلی ببینیم و قرار باشد دانشجو با گذراندن چند واحد درسی، مدرک تحصیلی‌اش را بگیرد و بعد هم دنبال زندگی‌اش برود، در این شرایط، تجهیز آزمایشگاه و کارگاه‌های دانشگاه‌ها، کاری عبث و نوعی پول دور ریختن است.

اما وقتی قرار است از دل همین دانشگاه به تولید علم برسیم و نیروهایی تربیت کنیم که قادر باشند محصولاتی دانش‌بنیان و با کاربرد علمی گسترده تحویل جامعه بدهند، دیگر نمی‌شود با داشتن این هدف والا، آزمایشگاه‌ها و کارگاه‌های آموزشی ما از بدیهی‌ترین امکانات یک آزمایشگاه ساده هم تهی باشد.

حتی در آزمایشگاه‌های مرکزی دانشگاه‌های کشور هم اوضاع چندان مناسب نیست. در حالی که در این دانشگاه‌ها، دانشجویانی از دانشگاه‌های مختلف هم می‌توانند از امکانات آزمایشگاه‌های مرکزی استفاده کنند، ولی تجهیزات این آزمایشگاه‌های مادر هم تعریف چندانی ندارند.

مثلا چندی پیش، معاون پژوهشی دانشگاه شیراز به ایرنا حرف جالبی زد. به گفته احمد عریان، 170 مرکز آموزش‌عالی وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در کشور فعال هستند، اما نمی‌توانند هر کدام یک آزمایشگاه بزرگ داشته باشند، در حالی که باید به طور منطقی، یک آزمایشگاه بزرگ در مرکز هر استان ایجاد شود تا خدمات آزمایشگاهی دانشگاه‌های آن استان را تامین کند.

جالب‌تر این‌که به گفته او، از 25 سال قبل موضوع اختصاص 3 درصد درآمد ناخالص ملی به پژوهش مطرح بوده و حال آن که هیچ گاه بودجه اختصاص یافته از 0.3 درصد درآمد ناخالص ملی بیشتر نشده است.

یعنی همان آب باریکه‌ای که می‌شد از طریق بخشی از آن، آزمایشگاه‌ها و کارگاه‌های دانشگاهی، کمی حال و روزشان بهتر شود، همین مبلغ هم به دانشگاه‌ها نرسیده است و تاکنون دستگاه‌های مختلف اجرایی برای تجهیز شدن دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی دست به جیب نشده‌اند؛ آن هم در حالی که طبق قانون موظفند بخشی از بودجه‌هایشان را پای پژوهش و تجهیز امکانات پژوهشی بریزند.

در استان‌ها هم بین 1.5 تا 3 درصد بودجه عمرانی دستگاه‌ها باید صرف پژوهش شود، اما به قول این مقام مسئول، این وعده هم هیچ گاه عملی نشده است تا کماکان امکانات پژوهشی در ایران، لاغر و لاغرتر شود.

دانشگاه‌های بی پول، دانشجویان ناراضی

این‌که دانشجویی نخبه با هزار امید و آرزو وارد دانشگاه شود، ولی نتواند ایده‌های ناب علمی‌اش را در آزمایشگاه‌ها و کارگاه‌های دانشگاهی به بوته آزمون و امتحان بگذارد، در نهایت باعث می‌شود یا دانشجوی نخبه از علم و تحصیل، سرخورده شود یا یواش‌یواش به دانشجویی معمولی و منفعل تبدیل شود.

چندی قبل، مدیرکل دفتر حمایت و پشتیبانی امور پژوهشی و فناوری وزارت علوم بصراحت به ایسنا گفت که همه نگاه‌ها به آزمایشگاه‌های مرکزی در دانشگاه‌ها معطوف شده، اما آنچه موجود است، متعلق به 60 سال پیش است و باید نوسازی و به‌روز شود.

این‌که حتی آزمایشگاه‌های مرکزی دانشگاه‌ها ـ که قاعدتا باید گل سرسبد آزمایشگاه‌ها در دانشکده‌های مختلف باشد ـ پیشینه امکاناتش به 60 سال قبل برسد و این موضوع را هم یک مقام عالی در وزارت علوم بیان کند، همه این حرف‌ها بخوبی این نکته را می‌رساند که نمی‌شود با این آزمایشگاه‌های زهوار دررفته، انتظار زیادی از دانشجویان خلاق داشت.

در عین حال، این مقام مسئول ابراز امیدواری کرده است که با وجود همه مشکلات نفتی و بودجه‌ای در سال آینده، در بخش تجهیزات حدود 120 میلیارد ریال و در بخش ارزی 500 میلیون دلار پیش‌بینی شده که اگر محقق شود آزمایشگاه‌های مرکزی دانشگاه‌ها جان تازه‌ای می‌گیرند.

اما با توجه به سوابق دانشگاه‌ها، بسیار بعید است که این بودجه در سال 94 تخصیص داده شود.

مثلا طی سال‌های اخیر، به گفته خود مسئولان وزارت علوم، فقط کمتر از 5 درصد بودجه دانشگاه‌ها صرف پژوهش شده است. این‌که چنین بودجه پایینی، صرف پژوهش و تجهیز آزمایشگاه‌ها و کارگاه‌های دانشگاهی می‌شود، دلایل خیلی زیادی دارد.

از یک طرف، شکی نیست که برای بسیاری از دانشگاه‌ها هم تجهیز آزمایشگاه و کارگاه، اولویت خیلی زیادی ندارد و کلا خیلی از مراکز آموزش عالی به خرج کردن برای ارتقای آمارهای پژوهش در دانشگاهشان، اعتقاد چندانی ندارند.

حالا امسال اتفاق جدیدی که افتاده این است که معاون اداری و مالی وزارت علوم، دانشگاه‌ها را موظف کرده برای سال آینده، یک تا 3 درصد بودجه پژوهش را خودشان تهیه کنند.

این درآمدزایی از راه پژوهش هم امکان‌پذیر نیست؛ مگر آن‌که آزمایشگاه‌ها و کارگاه‌های دانشگاهی آنچنان ارتقا پیدا کنند که بتوانند تولید علمی داشته باشند و بتوانند از راه پژوهش، پول دربیاورند.

از طرف دیگر، اگر از حق نگذریم و بخواهیم عادلانه‌تر به موضوع نگاه کنیم. همین الان هم بسیاری از دانشگاه‌های کشور با مشکلات مالی و کسری بودجه زیادی دست و پنجه نرم می‌کنند.

طوری که برخی دانشگاه‌ها، حتی برای پرداخت حقوق کارکنان و پول آب و برق و غذا هم به مشکل برخورده‌اند و حالا در این شرایط، نمی‌شود از دانشگاهی که برای نان شبش هم مانده، انتظار داشت بتواند رقم قابل توجهی را برای تجهیز آزمایشگاه و کارگاهش خرج کند.

به تعبیر ساده‌تر، وقتی دانشگاه مجبور است اولویت‌بندی کند و ابتدا به فکر حیات مجموعه باشد، از این دانشگاه بی‌پول نمی‌شود توقع داشت که آزمایشگاهش با استانداردهای جهانی رقابت کند یا فعالیت پژوهشی خیره‌کننده‌ای در این دانشگاه اتفاق بیفتد.

همین شرایط باعث می‌شود که دانشجو هم – البته اگر اهل پژوهش و نوآوری باشد ـ از شرایط موجود ناراضی باشد. در این وضع، یا باید دانشجوی ناراضی، تا پایان سال‌های تحصیل با امکانات محدود دانشگاه کنار بیاید و با نارضایتی‌اش سرکند یا این‌که دانشجو پس از فارغ‌التحصیلی، تازه دنبال تحقق ایده‌های پژوهشی‌اش بیفتد.

اگر بخواهیم خیلی ایده‌آل فکر کنیم، بهترین راه‌حل برای رفع این مشکل، افزایش چشمگیر بودجه پژوهشی دانشگاه‌هاست؛ طوری که آنها حداقل برای تهیه امکانات ضروری آزمایشگاه‌ها و کارگاه‌هایشان، در مضیقه مالی نباشند.

اما دکتر فریدون اسماعیل‌زاده، عضو هیات علمی دانشگاه شیراز که پیشتر هم به عنوان پژوهشگر برتر کشور در حوزه مهندسی شیمی شناخته شده است، در گفت‌وگو با جام‌جم به راه‌حلی عمل‌گرایانه برای رفع این مشکل اشاره می‌کند.

این پژوهشگر پیشنهاد می‌دهد ‌ دانشگاه‌ها تا وقتی که امکانات پژوهشی‌شان استاندارد نشده است و با مشکل مالی برای تجهیز کارگاه‌ها و آزمایشگاه‌هایشان روبه‌رو هستند، می‌توانند با شرکت‌های دانش‌بنیان وارد مذاکره شوند.

این شرکت‌های علمی، وظیفه تولید محصول از علم را بر عهده دارند و کارکنان اغلب این پژوهشگاه‌ها هم ارتباط زیادی با دانشگاه‌ها دارند.

به اعتقاد اسماعیل‌زاده، دانشگاه می‌تواند با این شرکت‌ها وارد مذاکره شود تا دانشجویان مستعد بتوانند از امکانات این شرکت‌های دانش‌بنیان بهره ببرند.

شکی نیست که امکانات آزمایشگاهی و کارگاهی شرکت‌های دانش‌بنیان از بسیاری دانشگاه‌های کشور بالاتر است، زیرا آنها کارشان تولید محصول از علم است و بدون امکانات نمی‌توانند به چنین هدفی برسند.

حتی اسماعیل‌زاده تاکید دارد که دانشگاه می‌تواند سالانه با پرداخت مبلغی به شرکت‌های دانش‌بنیان، دانشجویان را به این شرکت‌های علمی وصل کند. به باور او، خرج این کار بسیار کمتر از تجهیز شدن آزمایشگاه‌ها و کارگاه‌های دانشگاهی خواهد بود. شکی نیست که این یک راه‌حل مقطعی است و نمی‌شود تا ابد به این راه‌حل متوسل شد.

اما وقتی با بودجه‌های ناچیز پژوهشی در دانشگاه‌ها نمی‌شود کار خارق‌العاده‌ای انجام داد و تازه درصد زیادی از همین بودجه‌ها هم خرج امور غیرپژوهشی می‌شود، منطقی‌ترین راه‌حل در مقطع فعلی این است که این بودجه‌های ناکافی پژوهشی، صرف قرارداد بستن با شرکت‌های دانش‌بنیان شود تا دانشجویان مستعد بتوانند ایده‌های علمی‌شان را در این شرکت‌ها، آزمایش کنند.

البته مشکلی که در این‌باره ممکن است پیش بیاید، گلچین شدن دانشجویان برای استفاده از امکانات کارگاهی و آزمایشگاهی شرکت‌های دانش‌بنیان است. یعنی دانشگاه به طور سلیقه‌ای، گروهی از دانشجویان را برای استفاده از امکانات این شرکت‌ها انتخاب کند که چندان هم به کار پژوهش علاقه‌ای نداشته باشند.

بنابراین اگر این روش مقطعی بخواهد جواب بگیرد و به شتاب علمی در دانشگاه‌ها سرعت بدهد، یا باید این امکانات در اختیار همه دانشجویان آن دانشگاه باشد یا گزینشی علمی و غیرسلیقه‌ای برای انتخاب دانشجویان باصلاحیت و شیفته پژوهش برگزار شود.

امین جلالوند‌ /‌ گروه جامعه