سرس؛‌آن‌ گونه که هرگز ندیدیم

سیارک‌ها اجرام خردی هستند که قطرشان از چندده متر تا چندصد کیلومتر است. بخش عمده‌ این سیارک‌ها در ناحیه‌ای معروف به «کمربند اصلی» بین مدار مریخ و مشتری به دور خورشید می‌چرخند. حالا فضاپیمای دان (Dawn) که مهندسان ناسا پنجم مهر 1386 به فضا پرتاب کرده بودند تا عازم دو جرم بزرگ در این محدوده کمتر شناخته‌شده از فضا بشود، پس از دیدار با اولین سیارک به نام وِستا، خود را مهیای دیدار با اولین خرده‌سیاره در منظومه شمسی می‌کند.

«خرده‌سیاره‌ها» دسته جدیدی از اجرام منظومه شمسی هستند که پس از حذف شدن نام سیاره پلوتو از فهرست سیاره‌ها در سال 1385 در رده‌بندی اجرام در منظومه شمسی جایی برای خود باز کرده‌اند. در آن سال بنا شد اجرامی که قمر نیستند، یعنی به دور سیاره‌ها نمی‌چرخند و در عوض به دور خورشید می‌چرخند و از طرفی آن‌قدر هم بزرگ نیستند که سیاره باشند، ولی در آن حد بزرگ هستند که کروی شده باشند و همچنین در فضای اطرافشان خرده اجرام زیادی وجود دارد که آنها را جذب خود نکرده‌اند، در این صورت این اجرام در دسته خرده‌سیاره‌ها طبقه‌بندی شوند. برای مثال پلوتو (که پیش از این سیاره بود)، هائومِتا، سِدنا، ماکی ماکی و اِریس از مجموعه اجرامی که در کمربند کوئیپر در ورای مدار نپتون قرار گرفته‌اند همراه سیارک سِرِس(Ceres) در دسته خرده‌سیارات جای گرفتند. بنابراین سرس از مقام سیارک به مقام خرده‌سیاره ارتقا یافت.

فضاپیمای دان اکنون در حال نزدیک‌شدن به سرس است و کمتر از 400 هزار کیلومتر تا این خرده‌سیاره فاصله دارد، یعنی اندکی کمتر از فاصله زمین تا ماه. قرار است تا پانزدهم اسفند دان به سرس برسد. قطر خرده‌سیاره سرس حدود 950 کیلومتر است؛ یعنی چیزی حدود یک چهارم قطر ماه. تصاویر تازه‌ای که فضاپیمای دان به ایستگاه زمینی مخابره کرده تفکیک‌پذیری بالاتری از عکس‌هایی دارد که تلسکوپ فضایی هابل پیشتر از سرس گرفته بود. از این عکس‌ها برای قراردادن فضاپیما در مسیر صحیح برای جایگیری در مدار خرده‌سیاره سرس بهره گرفته خواهد شد.

هدف دانشمندان از بررسی وستا و سرس در کمربند سیارک‌ها یافتن پاسخ‌هایی درباره چگونگی تکامل زمین در روزهای نخستین پیدایش آن است. به نظر می‌رسد این دو جرم شبیه نطفه‌های سیاره‌ای بودند که هرگز بسته نشدند. نتایج تحقیقات نشان می‌دهد سیارک وستا بسیاری از مراحل مشابه با دگرگونی سیاره زمین در دوران اولیه‌اش را پشت سر گذاشته است. برای مثال، احتمال دارد وستا نیز در فرآیندی مشابه با زمین صاحب یک هسته آهنی در مرکز خود شده باشد. در مقابل برخی مطالعات نشان می‌دهد که سرس از رسیدن به این مرحله بازمانده است. دانشمندان تصور می‌کنند سرس از یک هسته سنگی تشکیل شده که پوسته‌ای یخی دورادور آن را پوشانده و دست آخر عایقی از جنس سنگ و صخره لایه بیرونی آن را پوشانده است. از این رو احتمالاتی مطرح است که شاید با بالارفتن دما در لایه‌های زیرین این خرده‌سیاره، اقیانوسی از آب در زیر پوسته سنگی آن نهفته باشد. قرار است ماموریت فضاپیمای دان پاسخی برای این احتمالات که مدت‌هاست ذهن سیاره‌شناسان را به خود مشغول کرده، پیدا کند. برای این کار 16 ماه زمان در نظر گرفته شده است تا فضاپیمای دان بتواند با گردش به دور و نزدیک‌شدن تا فاصله 400 کیلومتری سرس و نقشه‌برداری از سطح آن، منابع کافی برای مطالعه این سیاره را در اختیار دانشمندان قرار دهد.

دان تنها فضاپیمایی نیست که اکنون در راه رسیدن به یک خرده‌سیاره است. پلوتو، خرده‌سیاره دیگری است که اکنون هدف ماموریت فضاپیمای نیوهورایزونز (به معنی افق‌های نو) است. قرار است این فضاپیما تا تیر سال آینده به پلوتو برسد.

کاظم کوکرم / سیب (ضمیمه سه شنبه روزنامه جام جم)