کرامت ‌انسانی زیر ‌چتر ‌اخلاق ‌زیستی

آنچه امروزه تحت عنوان اخلاق زیستی از آن نام برده می‌شود از دهه 1960 شکل گرفت و به رشته دانشگاهی تبدیل شد.

از نیمه دوم قرن بیستم پیشرفت علوم زیستی سرعت گرفت و مسائل اخلاقی عمیق‌تر و تاثیرگذارتر شد. از نظر تاریخی از زمان جنگ جهانی دوم این دغدغه‌های اخلاقی اهمیت بیشتری پیدا کرد. در حکوت آلمان نازی آزمایش‌های زیستی غیراخلاقی رواج داشت. از نظر اخلاقی ما مجاز نیستیم در حوزه طبیعت و در برخورد با طبیعت هر کاری انجام دهیم.

مسائل اخلاق زیستی بسیار مناقشه برانگیز است و هیچ یک از این مسائل به طور کامل حل نشده است. پرسش‌های زیادی مطرح شده که بتدریج واضح‌تر شده و جزئیات بیشتری به آنها افزوده شده است.

مسائل اخلاقی حوزه‌های متنوعی از پیش از تولد و تشخیص بیماری‌های پیش از تولد تا مرگ را در بر می‌گیرد. دستکاری‌های ژنتیکی، لقاح مصنوعی برای درمان ناباروری بویژه درمان‌هایی که مبتنی بر مشارکت شخص سوم است و انتخاب جنسیت جنین از موضوعاتی است که مباحث اخلاقی زیادی پیرامون آن مطرح شده است.

پیوند و اهدای عضو و همچنین پژوهش‌های زیستی در مورد انسان از دیگر حوزه‌هایی است که نبود توجه به مسائل اخلاقی در این حوزه‌ها می‌تواند کرامت انسانی را زیر سوال ببرد. حتی در مورد حیوان‌ها نیز حدود و چارچوب دخالت انسان‌ها در طبیعت مشخص شده است؛ زیرا برای مثال گرچه شبیه‌سازی در ظاهر ایده خوبی به نظر می‌رسد، اما جلوگیری از انقراض موجودات و افزایش جمعیت آنها در طبیعت می‌تواند به تخریب و دستکاری زیست بوم منجر شود.

کاربرد سلول‌های بنیادی، شبیه‌سازی و دخالت در زیست بوم و آلودگی‌های محیطی در نهایت به شکل‌گیری دانش مستقلی منجر شده که همان اخلاق زیستی است. حتی مرگ آسان نیز از دیگر موضوعات مطرح در حوزه اخلاق زیستی است. بحث‌های گسترده‌ای در حوزه اخلاق زیستی مطرح است که هر یک از آنها موافقان و مخالفانی دارد. آنچه در حوزه اخلاق زیستی برآن تاکید می‌شود چهار اصل کرامت انسانی، خیررسانی، اجتناب از ضرر و عدالت است. به طور کلی برای مواجهه با مسائل اخلاق زیستی باید رویکرد منسجم و سازگار داشته باشیم و نمی‌توان شخصیت انسانی را نادیده گرفت. علاوه بر این باید رویکرد ما به این موضوع میان‌رشته‌ای باشد. به این معنی که باید از رشته‌های الهیات، حقوق، اخلاق و حوزه‌هایی که در ارتباط با اخلاق است در بررسی مسائل اخلاق زیستی کمک گرفت. افرادی که در این حوزه‌‌ها تخصص دارند و همفکری می‌کنند باید هر کدام دیدگاه خودشان را نسبت به این موضوع اعلام کنند. نکته دیگری که باید به آن توجه داشت این است که با توجه به مشکلات درمانی گسترده‌ای که در سطح دنیا مطرح است و نیاز به منابع مالی گسترده دارد، طرح چنین مسائل درمانی مانند مرگ آسان یا تعیین جنسیت از نظر اخلاقی پذیرفته شده است.

نکته دیگری که در راهکارهای درمانی جدید یا دستکاری‌های ژنتیکی مطرح شده قابل تامل است، این است که پدیده‌های زیستی مطرح شده در دنیای امروز در بهبود کیفیت زندگی بشر نقش مهمی داشته است؛ اما تغییر دیدگاه ما در جنبه‌های فلسفی خیلی پذیرفته شده نیست، چون می‌تواند کیفیت و هدف ما را از زندگی تغییر دهد. فناوری‌های جدید نباید به موازات بهبود کیفیت زندگی بشر، هدف از زندگی و درک بشر را ‌از زندگی‌تغییر دهد.

دکتر امیرحسین خداپرست‌ / عضو گروه حقوق و اخلاق زیستی پژوهشکده ابن سینا