کاخ‌نوردی در شمال پایتخت

انگار نه انگار که برخی از آنها قدمتی هزاران ساله دارند، آمدن و رفتن نسل‌های مختلف انسان‌ها را دیده‌اند، اما همین شهرهایی که ما از کنار قدمتش می‌گذریم و تنها برج‌های سر به فلک کشیده‌اش را می‌شناسیم و رنگ و لعابش را می‌بینیم، تاریخی دارند که حتی خارجی‌ها برای شناختنش، هزاران کیلومتر فاصله را طی می‌کنند تا از نزدیک آن را مشاهده و لمس کنند. حتی کلانشهرهای بزرگ دنیا مانند پاریس، لندن، استانبول و... که سابقه‌ای چند صد ساله دارند، مقصد گردشگرانی هستند که بناهای تاریخی، موزه‌ها و... برایشان جاذبه‌ای وصف‌ناشدنی دارد. این‌گونه است که شهرهای بزرگ دنیا که صنعت گردشگری را به‌عنوان یک منبع درآمد پایدار و عمده برای اداره شهر در نظر گرفته‌اند، توجه ویژه‌ای به بافت‌ها و بناهای تاریخی دارند.

مفهوم گردشگری تاریخی

شهر پدیده‌ای تاریخی است و با گذشته پیوندی ناگسستنی دارد. درواقع، بخش چشمگیری از هویت شهر در چارچوب روابط اجتماعی در بستر تاریخ شکل گرفته و تجلی یافته است. بافت تاریخی هر شهر نمادی از فرهنگ، قدمت و شاخصه‌های مردم‌شناسی آن شهر به شمار می‌رود. با این همه، هرچند این بافت‌ها می‌توانند در پژوهش‌های حوزه مردم‌شناسی و حتی معماری، کمک شایانی به محققان داشته باشد برای گردشگران عام نیز جاذبه‌هایی دارند که در مقوله‌ها و حوزه‌های دیگر کمتر می‌توان نمونه‌ای برای آن یافت.

البته گردشگری به‌طور یکسان و یکنواخت در سطح شهر رخ نمی‌دهد، بلکه در مناطق مختلفی متمرکز شده که هریک توجه ویژه‌ای می‌طلبد. درواقع، تمرکز بر هریک از مناطق شهری به درک بهتری از الگوهای گردشگری، تعامل میان عناصر مختلف گردشگری و اتخاذ یک رویکرد چندبعدی و جامع نسبت به گردشگری شهر می‌انجامد. همان‌طور که اشاره شد، یکی از مکان‌هایی که همواره گردشگران در جستجویش هستند مکان‌های تاریخی است. گردشگری تاریخی که همواره به بناها و یادبودهای گذشته شهر چشم دارد و بازدید از موزه‌ها، مکان‌ها و ابنیه تاریخی را هدف قرار می‌دهد، امروزه بخش عمده‌ای از گردشگری را به خود اختصاص داده است. کسانی که برای دیدن بافت‌ها و بناهای تاریخی به یک مکان جغرافیایی می‌روند و همواره در جستجوی کشف دیدنی‌های تاریخی‌اند به‌عنوان گردشگران تاریخی شناخته می‌شوند که البته با سایر ابعاد گردشگری ازجمله گردشگری فرهنگی همپوشانی فراوانی دارد.

سابقه طولانی پایتخت کنونی ایران، اصلی‌ترین دلیل وجود بناها و آثار تاریخی و معماری با اهمیت در شهر تهران است. وجود انواع جاذبه‌های تاریخی و معماری، فرهنگی و اجتماعی و رونق بازارهای صنعتی و بازرگانی سبب شده این شهر به لحاظ اقتصادی و سیاسی بااهمیت‌ترین شهر ایران به شمار آید. باتوجه به توانمندی‌های بالقوه گردشگری تهران، پیدا کردن منابع مالی جدید و پایدار از طریق این منبع درآمدی می‌تواند سهم بسزایی در برنامه‌ریزی‌های آتی مدیریت شهری و پویایی کلانشهر تهران داشته باشد. این مهم می‌تواند از طریق توسعه زیرساخت‌های شهری، توسعه زیرساخت‌های خدماتی، احیای بافت‌های کهن و مراکز بازاریابی و خدمات گردشگری محقق شود.

کاخ سعدآباد و گردشگری تاریخی

در کلانشهر تهران همواره اماکنی یافت می‌شوند که بیانگر تاریخ و فرهنگ این دیار است. در شمال کلانشهر تهران کاخ سعدآباد همواره به‌عنوان یکی از مکان‌های تاریخی در جذب گردشگران شناخته می‌شود. مجموعه فرهنگی ـ تاریخی سعدآباد، با داشتن 18 کاخ بزرگ و کوچک متعلق به دوره‌های قاجار و پهلوی، یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین مجموعه موزه‌های ایران و تهران است که بازدید از آن می‌تواند خاطره‌انگیز باشد.

مجموعه سعدآباد که بخش وسیعی از سطح منطقه یک تهران را به خود اختصاص داده در پهنه پرطراوت کوهپایه‌های توچال و دره سرسبز دربند و در بخش دل‌انگیزی از شمال شهر تهران با مساحتی حدود 110 هکتار واقع شده است. سعدآباد از شمال با کوه‌های البرز، از شرق با گلابدره، از غرب با ولنجک و از جنوب با تجریش همسایگی دارد. این منطقه در دوره قاجار محل استقرار و سکونت تابستانی و ییلاق شاهان این سلسه بوده و پس از کودتای 1299 خورشیدی، در وسعتی تازه و الحاق باغ‌های مختلف به اقامتگاه تابستانی پهلوی اول اختصاص یافت و کاخ و کوشک‌هایی به مناسبت‌های گوناگون در جای‌جای این پهنه بر تافته از درختان کهن و سپیدار و سرو، به فاصله‌ای از بازمانده بناهای قاجار سر برآوردند.

در زمان رضاشاه و محمدرضا شاه کاخ‌های دیگری برای شاه و فرزندانش و همچنین اطرافیان آنها در این مجموعه ساخته شد. این کاخ‌ها که برخی نیز به موزه تبدیل شده‌اند به‌عنوان مهم‌ترین دلیل گردشگران برای بازدید از مجموعه سعدآباد ذکر می‌شود. از سوی دیگر، این کاخ‌ها بخشی از تاریخ معاصر ایران به شمار می‌روند. همچنین در محوطه سعدآباد جنبه‌های طبیعی نیز به‌عنوان فضاهای ارزشمندی محسوب می‌شود که صیانت و نگهداری از فضاهای سبز موجود در آنها به حفظ کیفیت بصری و طبیعی منطقه کمک می‌کند. تمامی این عوامل دست به دست هم می‌دهد تا کاخ سعدآباد در منطقه یک کلانشهر تهران به‌عنوان مکانی تاریخی و فرهنگی گردشگران را به سمت خود بکشاند.

در دوره پهلوی 18 کاخ کوچک و بزرگ در سعدآباد ساخته شد که هریک عظمت و زیبایی هنر و ذوق معماری ایرانی را به نمایش می‌گذارند. این مجموعه پس از انقلاب اسلامی تبدیل به موزه شد. برخی عمارت‌ها به شکل کاخ موزه درآمد، مانند کاخ ملت، کاخ سبز و... و برخی دیگر با توجه به ویژگی بنا، به موزه تبدیل شدند. این مکان با پیشینه تاریخی و وجود بناها و بافت‌های منحصر‌به‌فرد توانسته نظر گردشگران تاریخی و فرهنگی و حتی گردشگران طبیعی را به خود جلب کند. بیشتر کاخ‌های سعدآباد امروزه به موزه تغییر شکل یافته‌اند که همواره گردشگران توجه خاصی به این موزه‌ها نشان می‌دهند. از این منظر، بافت تاریخی کاخ سعدآباد ظرفیت جذب گردشگران را از سراسر دنیا دارد. کاخ سعدآباد هم‌اکنون دارای عملکرد ملی و فراملی است و در صورت وجود برنامه‌ریزی متناسب با خود، می‌تواند کارکرد بین‌المللی نیز داشته باشد و به‌عنوان مکانی که بخشی از تاریخ و هویت ایران را در خود ثبت کرده است، پذیرای جهانگردان و گردشگران باشد.

برای جذب هرچه بیشتر گردشگران داخلی و خارجی می‌توان راهکارهایی را به کار بست که مهم‌ترین آنها عبارتند از: زمینه‌سازی و تشویق مردم به مشارکت در جهت حفظ آثار و بناهای تاریخی مجموعه، تبلیغات در سطح ملی و بین‌المللی در جهت شناسایی ظرفیت‌های گردشگری سعدآباد، بهسازی بناهای فرسوده کاخ به‌عنوان مهم‌ترین عامل جذب گردشگران تاریخی، بهداشت محیط کاخ مخصوصا در فضاهای سبز، باز و اطراف رود دره جعفرآباد، ایجاد امکانات برای معلولان جهت بازدید از کاخ، ایجاد اقامتگاه‌های شبانه جهت اسکان گردشگران، حفظ نمادها و یادبودهای تاریخی کاخ مانند مجسمه آرش کمانگیر، افزایش ساعات بازدید گردشگران از داخل کاخ‌ها، افزایش امنیت در فضاهای حاشیه و بدون دفاع مخصوصا برای زنان و گردشگران خارجی، تجهیز مسیرهای گردشگری به افراد راهنما، تهیه سند راهبردی گردشگری در مجموعه سعدآباد و تنوع بخشیدن به امکانات و خدمات جهت افزایش رضایت بازدیدکنندگان.

به کار بستن این راهکارها برای جذب گردشگر، نه‌تنها به معرفی بخشی از فرهنگ و تاریخ ایران کمک می‌کند، بلکه با افزایش درآمد حاصل از بازدید گردشگران علاوه بر توانایی مجموعه در تامین بودجه مورد نیاز برای حفظ و مرمت بخش‌های مختلف مجموعه سعدآباد، با این‌که این کاخ در اختیار سازمان میراث فرهنگی قرار دارد، با آمدن گردشگران خارجی به شهر تهران منبع درآمدی‌ برای شهر فراهم خواهد شد.

آیدا احمدیان ‌/‌ پژوهشگر میراث فرهنگی