400 سال فعالیت چاپی ارامنه در ایران

امیرخان مدت زیادی نیست که جانشین پدر، سپانوس امیرخان، در این انتشارات شده تا بتواند راه او را ادامه دهد و فرهنگ‌های لغت و کتاب‌های مردم‌شناسی، هنری و تاریخی و حتی کودک و نوجوان را به زبان ارمنی و فارسی برای علاقه‌مندان این حوزه منتشر کند؛ البته نباید از سابقه 62 سال چاپ تقویم دیواری نائیری گذشت. این تقویم آینه تمام‌نمای بیش از نیم قرن زندگی، فعالیت اجتماعی فرهنگی و تولیدات فکری ارمنیان ایران‌زمین است. انتشارات نائیری بیش از ناشران دیگر درگیر مساله توزیع کتاب در کشور است زیرا فقط چند کتابفروشی مخصوص، کتاب‌های او را به فروش می‌رسانند.

پژوهشگران اغلب نقش مهمی برای ارامنه ایرانی در پیشبرد صنعت چاپ در کشور قائل هستند، دوست دارم گفت‌وگو را از همین جا آغاز کنم.

همان‌طور که اشاره کردید برجسته‌ترین تاثیر و نقش ارمنیان در صنعت چاپ ایران به سال 1017 هجری شمسی برمی‌گردد. زمانی که پیشوا و اسقف اعظم خاچادور کساراتسی که خلیفه وقت ارمنیان مقیم در اصفهان بود، پس از حصول اطلاع از اختراع دستگاه چاپ از سوی یوهانس گوتنبرگ، یکی از روحانیون را جهت اطلاع و تحقیق در مورد این دستگاه به آلمان مامور می‌کند. پس از بازگشت و وصول گزارش این روحانی، خلیفه‌گری ارمنیان با همکاری صنعتگران ارمنی شروع به تهیه و ساخت دستگاه و ملزومات چاپ می‌کنند و در نهایت موفق به ساخت نخستین دستگاه چاپ می‌شوند. آنها پس از حدود 1.5 سال تلاش موفق به چاپ نخستین کتاب در ایران، که ترجمه ارمنی زبور داوود بود، می‌شوند.

این سرآغاز تاریخ صنعت چاپ در ایران و خاورمیانه بود و پس از آن و تا به امروز نیز تجار، روشنفکران و فرهنگ‌دوستان ارمنی، به‌نوبه خود در واردات صنعت و تجربیات جهانی صنعت چاپ به ایران نقش خود را ایفا کرده‌اند.

ماجرای شکل‌گیری انتشارات نائیری چگونه بوده است؟

شکل‌گیری انتشارات نائیری، به‌طور بسیار خلاصه، برنامه‌ای حاصل رویکرد و نگرانی‌های فرهنگی و هویتی عده‌ای از روشنفکران و فرهنگیان ارمنی بوده که در نهایت با سرمایه‌گذاری مرحوم ساموئل ساروخانیان جامه‌عمل پوشید. پیدایش این ایده به حدود 72 سال قبل برمی‌گردد. اجرای آن در بدو امر به صورت کتابفروشی بود و بعد در سال 1949 میلادی به صورت چاپخانه و انتشارات فعالیت‌های خود را گسترش داد. بعدها با پیوستن مرحوم سپانوس امیرخان (پدر اینجانب) به عنوان یک معلم و یک متخصص حاذق در امر چاپ، استمرار یافت و اکنون به عنوان میراثی فرهنگی و گرانبها، در دستان ما (گروه همکاران فعال در انتشارات) قرار گرفته است.

در بدو امر هدف نائیری واردات و بازنشر ادبیات فرهنگ مقاومت و رویکرد انقلابی روشنفکران ارمنی و تزریق آن در رگ و جان ارمنیان ایران بود و در ادامه در حوزه تولید و همچنین بازنشر ادبیات کودک و نوجوان، کتاب‌های مرجع و هنری فعالیت کرد و در سالهای اخیر فعالیت‌های آن در حوزه نشر کتاب‌های فارسی‌زبان در زمینه تاریخ و هنر و فرهنگ ارمنی و مشترکات و تعاملات تاریخی و معاصر ملت‌های ایرانی و ارمنی گسترده شده است.

گرچه امروز انتشارات نائیری لقب اولین ناشر ارمنی‌زبان را دارد، پیش یا پس از شما ناشران ارمنی‌زبان‌ دیگری بوده‌اند که حتی جسته‌گریخته فعالیت کنند؟

خوشبختانه پیشینه تاریخی ارمنیان بسیار بیشتر از آن است که موسسه‌ای شصت‌وچهار ساله خود را اولین بداند. پیش از نائیری، نویسندگان و فرهنگیان بسیاری اقدام به نشر فرهنگ مکتوب به زبان ارمنی در کشورمان، ایران، کرده‌اند و این که از نائیری با عنوان‌هایی مانند «تنها» و گاه «اولین» یاد می‌شود که البته بار سنگینی به دوش ما می‌گذارد، به این علت است که نائیری اولین و اکنون (با کمال تاسف) تنها موسسه انتشاراتی ارمنی است که به‌صورت رسمی ثبت و به عنوان انتشارات و با دارایی شخصی مالک و مدیر انتشارات اداره می‌شود و فعالیت می‌کند.

موضوعات کتاب‌های انتشارات نائیری چیست و کدام دسته از مردم بیش از همه مخاطب آثار شما هستند؟

ما اصلا مرزی در زمینه موضوع برای خود قائل نیستیم، ولی آنچه از آمار و تاریخچه فعالیت نائیری استنتاج می‌شود، این است که ادبیات ارمنی، ادبیات کودکان، تاریخ، مردم‌شناسی و فرهنگ‌های لغات، جایگاه اصلی را در میان آثار منتشرشده نائیری در اختیار دارند.

همچنین برای 62 سال پیاپی، اقدام به نشر تقویم دیواری نائیری کرده‌ایم که گرچه نام تقویم را با خود به یدک می‌کشد، ولی در واقع سالنامه‌ای اجتماعی، فرهنگی و ادبی است که بیش از نیم قرن زندگی، فعالیت‌های اجتماعی، فرهنگی و تولیدات فکری ارمنیان ایران را دربرمی‌گیرد و در واقع آینه‌تمام‌نمای 62 سال تاریخ ارمنیان ایران است.

آیا فارسی‌زبانان نیز برای یادگیری زبان ارمنی به کتاب‌هایتان مراجعه می‌کنند؟

بله. پس از سالیان متمادی فعالیت تخصصی، هم‌میهنان فارسی‌زبان عزیز جایگاه مهمی در میان مخاطبان کتاب‌های ما یافته‌اند و جهت یافتن منابع یادگیری زبان ارمنی، به ما مراجعه می‌کنند. همچنین بسیاری از دانشجویان جهت انجام تحقیقات و نوشتن پایان‌نامه‌های خود به آرشیو بسیار غنی ما که متشکل از کتاب‌های کمیاب و نایاب منابع تاریخی، فرهنگی و هنری ارمنیان است، رجوع می‌کنند.

انتشار آثار به زبان ارمنی به لحاظ حروفچینی و فرصتی که باید صرف کنید، تا چه اندازه با نشر کتاب به زبان فارسی تفاوت دارد؟

از آنجا که همکاران ما حائز تخصص عالی در حوزه فعالیت خود هستند، در واقع تفاوت اساسی با کاری که گروه فنی متخصص در یک انتشارات فارسی‌زبان انجام می‌دهد، ندارد. تنها امر مهم تسلط، دانش و توان فنی است که خوشبختانه از این نظر محدودیتی نداریم.

کتاب‌های ارمنی‌زبان چگونه تحت نظارت‌های پیش از چاپ قرار می‌گیرد؟

فصل مهم در روابط انتشارات نائیری و دوستان گرامی در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بخصوص اداره کل مجامع و تشکل‌ها و اداره اقلیت‌های دینی اطمینان است؛ بنابراین این که چه کسی کتاب را می‌خواند و تا چه حد مداقه می‌کند و امثال آن، در جایگاهی نه چندان مهم قرار می‌گیرد.

مدیران می‌آیند و می‌روند. سلیقه‌ها و رویکردهای شخصی مسئولان طی سال‌ها همواره بهتر شده و رضایت‌بخش، امیدوارکننده، حتی دوستانه و برادرانه بوده است و جای تشکر دارد.

آثار انتشارات نائیری را معمولا در چه مراکزی می‌توان برای خرید پیدا کرد؟

یکی از نقاط ضعف ما نبود ساز و کار پخش کتاب است. در واقع کتاب‌های ما را به‌طور محدود در معدود کتابفروشی‌های ارمنی‌زبان از جمله کتابفروشی‌های «رافی» و «استاندارد» می‌توان یافت و برخی از کتاب‌های فارسی‌زبان و فرهنگ‌های لغات ما در برخی کتابفروشی‌های دیگر به فروش می‌رسند. البته ما محدودیتی برای هیچ‌کدام از همکاران جهت فروش کتاب‌هایمان قائل نیستیم.

کتاب‌های ما در ایران، ارمنستان، فرانسه، آمریکا و سوئد مخاطبان خود را دارد و در کشورهای دیگر نیز با واسطه به فروش می‌رسند. ما اخیرا اقدام به راه‌اندازی وبسایتی جهت فروش برون‌مرزی محصولاتمان کرده‌ایم که البته در ابتدای این مسیر قرار داریم و راهی طولانی در پیش داریم.

با این اوصاف، میزان فروش و مخاطب شما در ایران بیشتر است یا خارج از کشور؟

به علت فعالیت دیرپای ما در ایران، می‌توان گفت که تعداد مخاطبان ما در ایران بیشتر است، ولی روز به روز بر تعداد مشتریان ما در خارج از کشور افزوده می‌شود. مشتریان ایرانی ما عموم افرادند، ولی مشتری‌های خارج از ایران بیشتر مراکز تحقیقی، دانشگاهی و کتابخانه‌ها هستند.

حورا نژادصداقت ‌/‌ جام‌جم