لکنت زبان عربی در مدارس

عربی زبان آسانی نیست، یعنی از زبان فارسی پیچیده‌تر است و قواعدی گیج‌کننده دارد. این ذات این زبان است، اما سال‌هاست کتاب‌های درسی نیز مزید برعلت شده و این پیچیدگی ذاتی را پیچیده‌تر کرده است.

دانش‌آموزانی که هنوز در سیستم قدیم آموزشی درس می‌خوانند یعنی هنوز دانش‌آموز دبیرستان محسوب می‌شوند نه دانش آموز دوره متوسطه دوم، همچنان با کتاب‌های خشک و بی‌انعطاف عربی کلنجار می‌روند، اما دانش آموزان پایه‌های هفتم و هشتم یعنی اول و دوم راهنمایی قدیم، دو سال است دو کتاب تازه تالیف می‌خوانند که یک سرو گردن از کتاب‌های قدیم بالاتر است.

از جلد کتاب که شروع کنیم، کتاب عربی پایه هفتم، نام چهار فصل سال را به عربی یاد می‌دهد و کتاب هشتم ترجمه شده این شعر حافظ را: از خون دل نوشتم نزدیک دوست نامه / دارم من از فراقش در دیده صد علامت

تاکید اصلی درس‌های این دو کتاب نیز بر آموزش لغات است به طوری که مولفان کتاب هشتم در مقدمه توضیح داده‌اند دانش‌آموزان تا پایان سال 200 واژه پرکاربرد عربی را خواهند آموخت و اگر این لغات را با 400 واژه آموخته شده در سال هفتم جمع کنند، در مجموع 600 لغت عربی را در حافظه دارند که برای خواندن و فهم قرآن، احادیث، روایات و حتی متون فارسی به کارشان می‌آید.

آنچه بوضوح مشهود است حضور کمرنگ قواعد در کتاب‌های جدید است، به طوری که حالا دانش‌آموزان پایه هفتم و هشتم مثل دانش‌آموزان پیش از خود مجبور نیستند دغدغه ذهب، ذهبا، ذهبوا را داشته باشند و بسختی صیغه‌های فعل را صرف کنند.

اباذر عباچی، مولف کتاب‌های عربی پایه‌های هفتم و هشتم است که در گفت‌وگو با جام‌جم تاکید می‌کند آزاد کردن دانش‌آموزان از قید قواعد، تعمدی بوده تا آنها با لذت بیشتری عربی بخوانند. او می‌گوید کتاب‌های تازه تالیف، نوشته شده تا به دانش‌آموزان لغت آموزش دهد و بی‌آن‌که از آنها بخواهد مدام فعل ذهب را صرف کنند، به آنان بیاموزد ذهب در هر 14 صیغه‌اش، معنی رفتن می‌دهد که این یعنی تاکید بر ترجمه.

او معتقد است وقتی دانش‌آموزان واژه‌ها را بشناسند و معنی آنها را درک کنند، کم‌کم زبانشان نیز برای حرف زدن باز می‌شود و به آموختن عربی علاقه پیدا می‌کنند که فرشته عالیخانی، معلم عربی اول متوسطه می‌گوید تا حدی اینچنین شده است.

او به جام‌جم توضیح می‌دهد کمرنگ شدن قواعد در کتاب‌های درسی و تاکیدش بر آموزش لغات و تمرین مکالمه، کلاس‌ها را از خشکی و کسالت قدیم درآورده و اگر معلم ابتکار داشته باشد و از روش‌های تدریس گروهی استفاده کند، آموزش عربی برمبنای کتاب‌های جدید، جذاب‌تر می‌شود.

با این حال مجید زهرایی، دیگر معلم عربی دوره متوسطه به ما توضیح می‌دهد که این تاکید زیاد بر لغات، آموختن را برای دانش‌آموزان سخت کرده، چون اصل را بر محفوظات گذاشته که خوشایند بیشتر دانش‌آموزان نیست.

او در واقع اغلب دانش‌آموزان را هنوز دلزده از عربی و بی‌رغبت به یادگیری می‌بیند و می‌گوید اگر در کتاب‌ها درس‌هایی گنجانده می‌شد که مبنایش روش مباحثه بود و دانش‌آموزان را به مشارکت وامی‌داشت یا مثلا در درس‌ها مسابقه‌هایی را طراحی می‌کرد که بچه‌ها را هیجان‌زده می‌کرد و بر سر شوق می‌آورد، یادگیری دلچسب‌تر و آسان‌تر می‌شد.

با این حال عباچی، معتقد است جداول کلمات متقاطعی که در کتاب هشتم گنجانده شده، هدفش آموزش لغات همراه با سرگرمی‌ است که به این نیاز پاسخ می‌دهد، جداولی که به گفته او قرار است در کتاب عربی کلاس نهم نیز به صورت یک درس در میان طراحی شود و آموزش و سرگرمی‌ را توامان دنبال کند.

حجم زیاد کتاب و سرنوشت مدارس دولتی

اما چالش درس عربی در ایران فقط به جذاب نبودن کتاب مربوط نیست، هرچند شمشاد کاظمی، مدرس ضمن خدمت درس عربی، به جذابیت کتاب‌های تازه تالیف خدشه وارد می‌کند و می‌گوید: عیب این کتاب‌ها این است که به زبان بچه‌گانه نوشته نشده و جذابیتش به همین دلیل مخدوش است. با این حال حتی کاظمی‌ نیز این عامل را دلیل اصلی اکراه دانش‌آموزان نسبت به درس عربی نمی‌داند و در گفت‌وگو با ما تاکید می‌کند که یکی از دافعه‌های این کتاب‌ها حجم زیاد آنهاست که هم معلمان و هم دانش‌آموزان را به گلایه‌مندی کشانده است.

کاظمی ‌می‌گوید درس‌های کتاب (بخصوص کتاب هشتم) طولانی است و برخی از مباحث آن زیاد تکرار می‌شود که این تکرار موجب دلزدگی می‌شود و این دلزدگی اعتماد به نفس دانش‌آموزان (بخصوص در مدارس دولتی) را برای یادگیری عربی پایین می‌آورد.

مجید زهرایی، معلم عربی متوسطه نیز همین نظر را دارد و می‌گوید در نظرسنجی از دانش آموزانش دریافته سه چهارم آنها کتاب تازه تالیف را سخت می‌دانند.

او البته به حجم زیاد کتاب‌ها هم انتقاد دارد و می‌گوید تدریس تقریبا 20 صفحه از کتاب در هر ماه کار سنگینی است، بویژه در مدارس دولتی که کلاس‌ها شلوغ است و تمرکز و فرصت تکرار در آنها اندک.

فرشته عالیخانی، دیگر معلم عربی نیز به حجم زیاد کتاب‌ها انتقاد دارد و می‌گوید 120 صفحه کتاب برای پایه هشتم و صد صفحه کتاب برای پایه هفتم که مملو از لغات است، فرصت تمرین و تکرار را کاهش می‌دهد بویژه در مدارس دولتی که تراکم دانش‌آموز بالاست.

اما تقریبا هیچ‌کدام از این انتقادات مورد پذیرش عباچی، مولف کتاب، نیست. او می‌گوید انتقاد از حجم کتاب‌ها به این علت است که هنوز برخی از معلمان نمی‌خواهند دست از تدریس قواعد بردارند و بیشتر وقت کلاس را صرف این کار می‌کنند، در حالی که رویکرد آموزش‌ و پرورش، ایجاد توانایی خواندن و ترجمه کردن متون عربی است.

عباچی البته می‌گوید اگر به این نتیجه برسند که حجم کتاب زیاد است آن را کم خواهند کرد، ولی مشکل نه حجم کتاب که روش تدریس معلمان است.

این گفته او را عالیخانی نیز تائید می‌کند و می‌گوید موفقیت درس عربی بشدت به روش تدریس معلمان وابسته است، به طوری که مثلا اگر معلم از روش تدریس گروهی استفاده کند و آموزش عربی در کلاس را به مسابقه تبدیل کند، شیرینی پیروزی و نمره مثبت گرفتن، موجب یادگیری در آنها می‌شود. پس دوباره می‌رسیم به همان مشکل قدیمی‌که سنتی بودن خیل عظیمی‌ از معلمان درس عربی است، معلمانی که در بین آنها افراد غیرمتخصص نیز یافت می‌شود و اغلب نیز قادر به مکالمه به زبان عربی نیستند. معلمی‌که بتواند به زبانی که تدریس می‌کند، حرف بزند بی شک جذابیت زیادی برای دانش‌آموزان دارد، اما چون چنین نیروهایی کمتر در دسترس‌اند و تعداد کسانی که روش‌های خلاقانه تدریس را به‌کار می‌گیرند، کمتر از این است، عربی هنوز درسی دوست نداشتنی در مدارس است.

اصل 16 قانون اساسی معطل مانده

این باور که خواندن درس عربی در زندگی بی فایده است، در نسل ما و قبل از ما و بعد از ما یک باور مسری بوده و هست، با چند کتاب تازه تالیف هم این باور اصلاح نمی‌شود، چون باید مجموعه ای از عوامل دست به دست هم بدهد تا دانش آموزان به این نتیجه برسند که عربی شیرین و مفید است.

زمانی که قانون اساسی ایران نوشته می‌شد، در اصل شانزدهم آن همین موضوع پیش‌بینی شده بود که نوشته شد: از آنجا که زبان قرآن و علوم و معارف اسلامی، عربی است و ادبیات فارسی کاملا با آن آمیخته است این زبان باید پس از دوره ابتدایی تا پایان دوره متوسطه در همه کلاس‌ها و در همه رشته‌ها تدریس شود.

پس اگر مبنا قانون اساسی کشورمان هم باشد درس عربی در مدارس باید از بی‌حالی کنونی خارج شود و به‌عنوان یک نیاز به آن نگاه شود، بخصوص برای بهتر درک کردن متون فارسی کهن که در عهد رونق زبان عربی در ایران نوشته شده است.

این موضوع باید برای دانش‌آموزان تشریح شود تا بدانند حداقل فایده‌ای که از آموختن زبان عربی می‌برند این است که به فهم ادبیات فارسی، این زبان مادری دوست داشتنی، کمک می‌کند تا آنجا که اگر عربی بدانند، خواهند فهمید که حافظ در نخستین مصراع از دیوان اشعارش خطاب به ساقی گفته که جام را به سمت من بگردان و از آن به من بنوشان ( الا یا ایها الساقی ادر کاسا و ناول‌ها.)

مریم خباز - گروه جامعه