کوهنوردی، این ماجراجویی دلچسب و فریبنده

«کوهستان» یکی از آنهاست که هیبت و سترگی‌اش، بهت و حیرت را نصیب ما می‌کند. این جلوه بی‌بدیل، وقتی عظمتش بیشتر مقهورمان می‌کند که مواجهه‌ای بی واسطه باشد.

اما برای ما که به واسطه زیستن در ابرشهرها، به سبک خاصی از زندگی خو کرده‌ایم، این باور باید وجود داشته باشد که گشت و گذار در کوهستان، می‌تواند دشواری‌ها و دردسرهای خاص خودش را داشته باشد. این واقعیتی انکار ناپذیر است که به شمار تلفات کوهستان تقریبا هر هفته اضافه می‌شود. آخرین آن همین چند روز پیش بود که دو کوهنورد کرجی در ارتفاعات الیمستان داخل چادر خود دچار گاز گرفتگی شده و به کام مرگ فرو رفتند. همزمان با این حادثه تیم‌های امدادی، جسد دو کوهنورد دیگر را در اعماق جنگل‌های آمل پیدا کردند تا شمار کشته‌ها با احتساب کوهنوردی که در منطقه آبشار یخی کوه دماوند، بر اثر سقوط به عمق دره جان خود را از دست داده بود به پنج برسد.

بله! کوهنوردی، این ماجراجویی دلچسب و فریبنده اگر با آگاهی‌های لازم همراه نباشد، می‌تواند به خطرآفرین‌ترین ورزش بدل شود. فقط کافی است آمار حوادث و تلفات این یک سال اخیر را مرور کنیم. از اول مهر سال گذشته تا بیست و نهم اسفند، 361 حادثه کوهستانی اتفاق افتاده که 48 مورد آن به فوت حادثه‌دیده منجر شده است. از ابتدا امسال هم 760 حادثه کوهستانی رخ داده که 65 مورد به فوت منتهی شده است. این آمار را رئیس اداره کوهستان، ساحل و دریای سازمان هلال احمر در اختیار ما می‌گذارد. پیمان یاوری که خود از سال 76 تاکنون به صورت تخصصی در بخش امداد و نجات کوهستان فعالیت می‌کند، می‌گوید: براساس اعلام مرکز فرماندهی عملیات جمعیت هلال احمر، تمام حوادث و فوتی‌هایی که در مناطق کوهستانی رخ می‌دهد لزوما برای کوهنوردان نیست. یعنی از میان آمار ارائه‌شده امکان دارد تعدادی هم عشایر باشند یا مردم محلی یا حتی شکارچیان. ما هم تفکیکی در این باره نداریم، اما تجربه نشان داده که بخش زیادی از این تلفات مربوط به تیم‌های کوهنوردی است.

4 عامل تاثیرگذار در تلفات کوهستانی

در آماری که از حوادث مختلف کوهستانی به دست آمده، مجموعا چهار فاکتور تاثیرگذار به چشم می‌آید. یاوری با بیان این مطلب می‌افزاید: کوهنوردی به صورت انفرادی مهم‌ترین دلیل مرگ و میر است. پس از آن باید به کمبود تجهیزات و لوازم اشاره کرد. عامل سوم فراتر از توان فعالیت‌کردن است و در نهایت هم برنامه‌ریزی غلط را داریم که همه چیز را شامل می‌شود؛ از نبود شناخت فرد نسبت به تکنیک‌های کوهنوردی و شرایط بیولوژی بدن گرفته تا زمانبندی برنامه‌ای که فرد پیش‌رو دارد.

البته در آسیب‌شناسی این قضایا باید به نوع نگرش عموم مردم ایران نسبت به کوهنوردی توجه داشت. در هیج کجای دنیا مردم کوهنوردی را جدا از تجهیزات استاندارد و مربی نمی‌بینند. ما حتی برای انجام بی‌خطرترین ورزش‌ها هم نیاز به مربی و امکانات استاندارد داریم. حال آن که در کوهستان به عنوان یک محیط طبیعی و بکر، نه قابلیت امدادرسانی خوب وجود دارد و نه عملیات جستجو در آن به خوبی انجام می‌پذیرد. یاوری با اشاره به این‌که عضویت در باشگاه‌ها یا گروه‌های کوهنوردی، به خودی خود در کاهش آمار تلفات کوهستانی تاثیرگذار است، می‌گوید: مردم در ایران اغلب یا انفرادی کوهنوردی می‌کنند یا با دوستانی به کوه می‌روند که به لحاظ دانش کوهنوردی در سطح بالایی نیستند. ضمن این‌که ما در بخش جهت‌یابی، نقشه‌خوانی، کار با قطب‌نما یا جی‌پی‌اس هم ضعف‌هایی در کشور داریم که خود مشکلات را بیشتر می‌کند. واقعیت این است که مباحثی چون جهت‌یابی در کشور ما به صورت عمومی آموزش داده نمی‌شود و فقط کوهنوردان حرفه‌ای هستند که در دوره‌های محدودی با این معقوله مهم آشنایی پیدا می‌کنند.

به دنبال متولی

طبق قانون، فدراسیون کوهنوردی متولی اصلی امور مربوط به کوهنوردی است و قطعا آموزش‌های مربوط به عهده این فدراسیون است، اما در صورت بروز حادثه کدام نهاد وظیفه امداد و نجات را در محیط‌های کوهستانی به عهده دارد؟ رئیس اداره کوهستان، ساحل و دریای سازمان هلال احمر در پاسخ به این سوال می‌گوید: امداد و نجات در حوزه شهری به عهده آتش‌نشانی است. به همین دلیل چون بعضی از کوه‌های بزرگ کشور در نزدیکی شهرها واقع شده‌اند کار امداد و نجات در آن نواحی به عهده آتش‌نشانی است، اما مشکل اصلی زمانی بروز می‌کند که بدانیم کوه‌های ما عمدتا دور از مناطق شهری هستند. متاسفانه هیچ نهادی به عنوان متولی اصلی امداد و نجات در مناطق کوهستانی مشخص نشده است. دلیلش هم تبعات گسترده آن است. یعنی هر ارگانی که این مسئولیت را به عهده بگیرد نیاز به سرفصل‌های مالی و استخدامی دارد و باید زیرساخت‌هایی مثل پایگاه‌های کوهستانی، هلیکوپترهای پرتعداد، ماشین‌های سنگین و... تهیه شود که این زیر ساخت‌های پرهزینه باید از سوی دولت در اختیار متولی آن قرار بگیرد.

پیشرفته نبودن ما در بخش امداد و نجات هم خود معضل دیگری است. البته پیمان یاوری نظر دیگری دارد: با قطعیت می‌گویم مشکل امداد و نجات قبل از این که تجهیزاتی باشد، مدیریتی است. اینجا شاید از جمله معدود جاهایی باشد که در آن همه چیز با پول و امکانات فوق پیشرفته حل نمی‌شود. قبول دارم که قابلیت و امکانات هلیکوپتر‌های امداد در کشورمان محدود است و خلبانان زیادی هم نداریم که پرواز در شرایط بحرانی و مناطق پرخطر را آموزش دیده باشند، اما مشکل اصلی چیزی دیگری است. نجات در تمام جهان یک امر تکنیکال است و به تمرین و آموزش نیاز دارد. ما چون همیشه با نیروهای داوطلب این کار را انجام می‌دهیم همیشه این امکان را نداریم که چند تیم حرفه‌ای، مخصوص کارهای امداد و نجات کوهستان داشته باشیم. ما در دو سال گذشته حدود 5000 داوطلب مطالب پایه را آموزش داده‌ایم، اما فرصت این را نداشتیم که مطالب پیشرفته را آموزش بدهیم. دلیلش هم این است که این نفرات داوطلب بعد از یک یا دو سال از جمعیت هلال احمر فاصله می‌گیرند و فرصت را در اختیار دیگران قرار می‌دهند. یعنی ما مدام در معرض نفرات جدید هستیم. این رویه اگرچه در بخش امدادرسانی قابل اتکا‌ست، اما در مبحث نجات نمی‌تواند جوابگوی نیاز کشور باشد.

این اصلی‌ترین ضعف کار است. به همین دلیل بهتر است هرچه زودتر متولی بحث امداد و نجات در کشور مشخص شود تا آن نهاد مجوز استخدام نیرو داشته باشد و بتواند با آموزش‌های مستمر نیروهایی را تربیت کند که حداقل 10 سال در بخش نجات آسیب‌دیده‌ها فعال باشند. دکتر حمید مساعدیان، رئیس کارگروه جستجو و نجات فدراسیون کوهنوردی هم همین نظر را دارد. او معتقد است برای مشخص‌شدن نهادی که به عنوان متولی اصلی امداد و نجات در مناطق کوهستانی فعالیت کند، نیاز به مصوبه مجلس است: وقتی حادثه‌ای در نواحی کوهستانی اتفاق می‌افتد اولین ارگانی که به عنوان متولی به ذهن مردم می‌رسد هلال احمر است ولی به گفته معاون ستاد امداد و نجات، هلال احمر هیچ مسئولیتی در بحث حوادث کوهستان ندارد. واقعیت این است که بچه‌های زحمتکش هلال احمر فقط از روی نوع‌دوستی در بخش امداد و نجات فعالیت می‌کنند.

مساعدیان با بیان این‌که در حال حاضر سازمان‌ها و ارگان‌های مختلفی در بحث امداد و نجات دخالت دارند می‌افزاید: علاوه بر سازمان هلال احمر، سازمان آتش‌نشانی بخشی از مسئولیت امداد و نجات مناطق کوهستانی را به عهده دارد. در کنار آن فدراسیون کوهنوردی کارگروهی با عنوان جستجو و نجات دارد. برخی مواقع هم اورژانس وارد عمل می‌شود. خود این چندگانگی ارگان‌های مسئول نشان می‌دهد امداد و نجات کوهستان در کشور ما متولی ندارد و همین موضوع باعث بهم ریختگی می‌شود.

نقش فدراسیون

اما فدراسیون کوهنوردی در این میان چه نقشی را ایفا می‌کند؟ رئیس کارگروه جستجو و نجات فدراسیون در پاسخ به این سوال می‌گوید: بعد تبلیغاتی حوادث کوهستانی معمولا خیلی بیشتر از حوادثی است که در سطح شهر اتفاق می‌افتد. به طور مثال ما سالانه 20 الی 25 هزار کشته جاده‌ای داریم و بسادگی از کنار آنها می‌گذریم ولی وقتی یک حادثه‌ای در محیط‌های کوهستانی اتفاق می‌افتد روزنامه‌های مختلف و رادیو و تلویزیون به آن می‌پردازند. این می‌تواند تاثیرات منفی روی سطح جامعه داشته باشد و این ذهنیت را در مردم ایجاد کند که این ورزش، ورزش پرمخاطره‌ای است. این در حالی است که با آموزش‌های لازم می‌توان جلوی بسیاری از حوادث را گرفت. وظیفه‌ای که فدراسیون کوهنوردی دارد همین است که در بخش مدیریتی و مسائل آموزشی اوضاع را ساماندهی کند. کاری باتوجه به تغییر و تحولات صورت گرفته در فدراسیون در دستور کار قرار گرفته است. طبیعتا با توجه به این‌که حادثه بخش جداناپذیر ورزش کوهنوردی است، ما هم در فدراسیون باید بخش زیادی از انرژی، هزینه و وقت‌مان را به کارهای آموزشی اختصاص دهیم که خوشبختانه از سال گذشته به این طرف شاهد پیشرفت‌های خوبی در این زمینه بوده‌ایم، اما باید اعتراف کرد جا برای کار بسیار است.

جای خالی 4 اولویت

بدون شک جا برای کار بسیار است. دکتر ابوالفضل جوادی، عضو سابق تیم ملی کوهنوردی در صعود به قله ماکالو (پنجمین قله بلند دنیا) که دو صعود بین‌المللی دیگر هم در کارنامه خود دارد، با تجربه 40 سال کوهنوردی، در گفت‌وگو با جام‌جم به مواردی اشاره کرد که با وجود اهمیت فراوان، جای آنها در کوهنوردی ما خالی است. لازمه یک کوهنوردی بی‌خطر رعایت برخی نکات ایمنی است. آنچه در ادامه می‌آید صحبت‌های این عضو سابق تیم ملی کوهنوردی است:

کمک‌های اولیه: به نظر شما چه چیزی مهمتر از حفظ جان کوهنورد است؟ جوادی با طرح این سوال می‌گوید: من معتقدم آموزش کمک‌های اولیه مهم‌ترین آموزشی است که یک کوهنورد باید با آن آشنا باشد، چراکه تمام آموزش‌های بعدی در کوهنوردی فقط به شخص کمک می‌کند تا صعود راحت‌تری داشته باشد. در همه جای دنیا هر جا صحبت‌ها از کمک‌های اولیه می‌شود این مبحث به دو بخش اساسی تبدیل می‌شود؛ کمک‌های اولیه داخل شهری و کمک‌های اولیه مناطق دور دست. دو مبحثی که کاملا از هم منفک هستند. یک کوهنورد عموما در مناطقی فعالیت می‌کند که نیاز به کمک‌های اولیه نوع دوم دارد. محل فعالیت یک کوهنورد هر جا که باشد ـ در کوه یا جنگل ـ قاعدتا از بیمارستان فاصله دارد و در صورت بروز حادثه مدت زمان زیادی طول می‌کشد تا شخص به اورژانس برسد. پس این نوع کمک‌های اولیه تفاوت‌های اساسی با آن کمک‌های اولیه‌ای دارد که در سازمان هلال احمر به مردم آموزش داده می‌شود. یعنی اگر در آنجا فرد آموزش می‌بیند که بعد از جراحت دست خود در آشپزخانه، چگونه باید آن را پانسمان کند، یا اگر کسی در خانه دچار ایست قلبی شد چگونه کارهای مربوط به احیا را انجام داد تا اورژانس از راه برسد، اما در کوهنوردی چنین آموزش‌هایی زیاد جوابگو نیست. پس باید به معقوله آموزش کمک‌های اولیه در مناطق دوردست بیشتر توجه کرد.

عمل تمرین: این کارشناس کوهنوردی در ادامه با اشاره به علم تمرین، در تشریح آن می‌گوید: ما کمتر کوهنوردی را داریم که بداند برای یک صعود موفقیت‌آمیز باید چه تمرین‌هایی را انجام دهد. کوهنوردان ما معمولا یا از تمرینات روزانه به دور هستند یا تمریناتی انجام می‌دهند که زیادی کارایی ندارد. در این میان طراحی تمرین در کوهنوردی از اهمیت بالایی برخوردار است. یعنی این‌که اگر قرار است کوهنورد سه یا شش ماه بعد یک صعود دشوار داشته باشد بداند در مدت زمان باقی مانده چگونه شرایط جسمانی خود را برای چنین فعالیت بدنی آماده کند. بحث طراحی تمرین برای کسانی است که چشم به صعودهای بلند یا صعودهای سخت زمستانه دارند که اهمیت زیادی دارد و مرز بین موفقیت و شکست است. این در حالی است که بسیاری از کوهنوردان حتی از دانش تمرین هم بهره‌مند نیستند و فیزیولوژی بدن خود را نمی‌شناسند. دانش تمرین این است که کوهنورد بداند هر تمرینی چه کاربردی دارد. متاسفانه این بحث‌ها زیاد در ایران جدی گرفته نمی‌شود و جایش در دوره‌های آموزشی فدراسیون خالی است.

سرپرستی : عامل مهم دیگر در کاهش تلفات کوهستان لیدرشیپ یا سرپرستی است. جوادی با بیان این جمله می‌افزاید: هر تیم کوهنوردی برای هر برنامه‌ای نیاز به یک سرپرست دارد تا کارها را مدیریت کرده و بتواند میان اعضای گروه تعامل ایجاد کند. با توجه به اهمیت مبحث سازماندهی و مدیریت صعود، حضور در دوره‌های سرپرستی حتی برای سایر اعضای گروه که سرپرست نیستند هم مهم است، اما متاسفانه این دوره‌ها نیز در کشور ما زیاد جدی گرفته نمی‌شود. سال‌هاست که ما می‌گوئیم اینها باید اولویت‌های آموزشی فدراسیون کوهنوردی باشد، اما کسی به آن توجهی ندارد.

بقا در شرایط دشوار: اما مورد چهارم. بقا در کوهستان، در ارتفاع و در مقابله با سرما و... جوادی با بیان این‌که موارد زیادی هستند که در کوهنوردی ما مغفول واقع شده است، خاطرنشان می‌کند: کوهنورد در مبحث بقا هم با مهارت‌هایی آشنا می‌شود که فرد در شرایط دشوار باید داشته باشد تا بتواند زنده بماند؛ شرایط اضطراری چون برخورد با تاریکی، گم‌شدن یا گیر افتادن ‌در برف و بوران. در این دوره‌ها به کوهنورد راه‌های زنده ماندن در شرایط مختلف آموزش داده می‌شود. این بحث مکمل بحث کمک‌های اولیه است و جنبه پیشگیرانه و غیرپزشکی دارد. همه اینها دوره‌هایی هستند بسیار مهم و ضروری و جزو اولین اولویت‌های آموزشی کوهنوردی است. اما نه در ایران!

چند توصیه ساده و البته مهم در کوهنوردی

این توصیه‌ها برای کسانی است که حرفه‌ای نیستند و به کوهنوردی به عنوان یک تفریح نگاه می‌کنند. با توجه به نزدیک‌شدن فصل سرما و افزایش حوادث کوهستانی، برای این‌که این تفریح به یک تفریح کم خطر تبدیل شود باید چند نکته را رعایت کرد.

ـ در کوهنوردی رویکرد افراد خیلی مهم است. قبل از هر چیز این تصور که حوادث برای دیگران است و برای ما اتفاق نمی‌افتد را باید از ذهن پاک کرد. ممکن است آسیب‌دیده بعدی خود شما باشید.

ـ کسی که به این ورزش علاقه‌مند است قبل از هر چیز باید بداند ساده‌ترین برنامه‌ها در طبیعت می‌تواند به حادثه‌ای وحشتناک و حتی مرگ منجر شود. یا این‌که بدترین حوادث ممکن می‌تواند در ساده‌ترین برنامه‌ها اتفاق بیفتد. پس یک کوهنورد باید خودش را برای همه شرایط آماده کند.

ـ از نظر تدارکات هم فرد باید همیشه آمادگی مواجهه با بدترین حوادث را داشته باشد. در این میان آمادگی بدنی بالا هم نکته مهمی است. یک کوهنورد نباید فقط خودش را در نظر بگیرد. این امکان وجود دارد که در یک برنامه به ظاهر ساده، دوست شما بشدت مجروح شود و شما مجاب باشید او را در یک شرایط سخت جا به جا کنید.

ـ نکته مهم بعدی این است که قبل از صعود مسیر را مشخص کنیم و به یکی از نزدیکان اطلاع بدهیم. حتی در مسیرهای نزدیک، کوهنوردی به صورت تیمی انجام پذیرد نه انفرادی.

ـ حتما مقداری آب، غذا و پوشاک اضافی همراه داشته باشید. این ملزومات شاید هیچ‌وقت استفاده نشود، اما می‌تواند در یک لحظه بحرانی حیات‌بخش باشد.

ـ همراه داشتن کیفی از کمک‌های اولیه را فراموش نکنید. البته باید آموزش‌های ابتدایی را هم برای استفاده از این کیف ببینید.

ـ همیشه باید نگرش ما پیشگیرانه باشد. یعنی طوری رفتار کنیم که امکان وقوع حادثه به حداقل برسد.

رضا پورعالی ‌/‌ گروه ورزش