پرندگان مهمان از نمای نزدیک

پروازهای زمان‌بندی شده و اغلب طولانی آنها که به صورت دسته‌جمعی یا انفرادی انجام می‌شود، یادآور تغییر فصل و سیر منظم طبیعت است. این مخلوقات وقت‌شناس از روی غریزه مهاجرت می‌کنند. در برخی گونه‌ها پرندگان بالغ و جوان‌ترها جداگانه مهاجرت می‌کنند، اما برنامه سفر جوان‌ترها به نوعی براساس یک زمان خاص و در مسیرهای مشخص انجام می‌شود. برخی پرندگان در فصل مهاجرت در دسته‌های متعدد گردهم آمده و با یکدیگر مهاجرت می‌کنند، برخی دیگر نیز نظیر آخرین بازمانده جمعیت غربی درنای سیبری که بامداد جمعه نهم آبان حوالی ساعت 2 نیمه شب در تالاب فریدونکنار فرود آمد، بار سفر را به تنهایی بر دوش می‌کشند.

تجهیزات سفر

مثل هر مسافری پرندگان مهاجر نیز پیش از سفر مطمئن می‌شوند که همه شرایط برای آنها مهیا باشد. دانشمندان باور دارند مهاجران تا زمانی که در نقطه اوج و بهترین وضع ممکن نباشند، تن به سفر نخواهند داد و این امر طبیعتا مستلزم مقدمه‌چینی‌‌های زیادی است. سامانه‌های طبیعی ناوبری پرندگان به روش‌های مختلف به آنها کمک می‌کند. تحقیقات نشان داده برخی پرنده‌های مهاجر از خورشید و ستاره‌ها و احتمالا از شفق قطبی برای تعیین جهت مسیر مهاجرت استفاده می‌کنند. شفق قطبی یکی از پدیده‌های طبیعی است که در مناطق نزدیک به قطب شمال (مثل کشورهای سوئد و نروژ) در ناحیه یونوسفر جو زمین پدید می‌آید و ابرهای شبح‌گون قرمز و سبز را در آسمان شب هویدا می‌کند. شفق قطبی ظاهرا از عواملی است که اجازه قضاوت و تصمیم‌گیری را در روزهای ابری به پرندگان می‌دهد. پرندگان احتمالا قادر به تعیین جهت میدان‌های مغناطیسی هستند و از این رو قادرند جهت قطب‌ها و عرض جغرافیایی را که در آن پرواز می‌کنند در آسمان تشخیص دهند. تغییر طول روز و شب و درجه حرارت محیط در فصول مختلف ازجمله دلایلی است که در تنظیم ساعت زیستی بدن پرندگان مثل هر موجود زنده دیگری نقش دارد. در این میان نقش تغییرات هورمونی را نباید نادیده گرفت، زیرا از این طریق امکان سازگاری‌های فیزیکی مانند انباشت چربی اضافه به عنوان اندوخته سفر مهیا می‌شود. آنچه تاکنون برای ما ناشناخته مانده این است که پرندگان چگونه تشخیص می‌دهند در چه مسیرهایی باید پرواز کنند و از ورود به چه مسیرهایی باید پرهیز کنند؟

مهاجران کوچک اندام

سسک‌ها ازجمله پرندگان کوچکی هستند که پیش از مهاجرت وزن بدن خود را دو برابر می‌کنند. سسک چیف‌چاف که در ایران به صورت نیمه‌مهاجر و در جمعیت‌های نسبتا فراوان دیده می‌شود، یک نوع پرنده حشره‌خوار است که زمستان‌ها در ایران پراکندگی زیادی دارد و تابستان‌ها نیز در تعداد کمتر مشاهده می‌شود. این مهاجر کوچک را حتی می‌توان در همین شهر تهران و در هر جا که بوته یا درختی باشد، جستجو کرد. تحقیقات نشان داده سسک‌ها قبل از آغاز مهاجرتشان به وفور از شته‌ها و میوه‌های غنی حاوی قند تغذیه می‌کنند تا بر ضخامت لایه‌های چربی بدنشان بیفزایند. پرواز مهاجرتی توأمان این پرنده کوچک 11 سانتی‌متری می‌تواند چهار روز طول بکشد. پرستوها نیز از مشهورترین مهاجران هستند که تابستان‌ها در ایران به وفور دیده می‌شوند، اما زمستان‌ها مهاجرت کرده و فقط تعداد اندکی از آنها آن هم در جنوبی‌ترین مناطق کشور باقی می‌مانند. بازگشت پرستوها برای ما ایرانیان نوید بهار است. یکی دیگر از مهاجران عبوری کشور ما چلچله‌های دمگاه سفید و از خویشاوندان پرستوها هستند. چلچله‌های دمگاه سفید و پرستوها روزها مهاجرت می‌کنند و در حین سفر از خوردن حشرات لحظه‌ای دست نمی‌کشند. جالب است بدانیم برخی پرندگان نظیر سسک تاج طلایی ترجیح می‌دهند شب‌ها مهاجرت کنند. در هر صورت با فرا رسیدن موسم پاییز، پرستوها و چلچله‌های دمگاه سفید در دسته‌های متعدد گردهم آمده و دسته‌جمعی به سمت نواحی گرم‌تر و در نهایت آفریقا مهاجرت می‌کنند.

مهاجران آبی

اردک‌های سرسفید یکی از نادرترین پرندگان نه‌تنها در ایران بلکه در جهان هستند که هر سال در فصل پاییز وارد تالاب‌ها و آبخیزهای باز و وسیع‌تر ازجمله میانکاله و گمیشان می‌شوند. اردک سرسفید که جریمه صید آن در کشورهای اروپایی از 5000 تا 200 هزار یورو تعیین شده بشدت به زیستگاه‌های محدود زمستان‌گذرانی خود وابسته است. متاسفانه این پرنده نادر و حفاظت‌شده ازجمله نخستین گونه‌هایی است که در فصل پاییز در کشور ما به صورت غیرقانونی صید و در بازار آزاد به فروش می‌رسد. اردک گونه سفید یا چشم طلایی یکی دیگر از پرندگان نادر کشور ماست که زمستان‌ها به صورت مهاجر و در تعداد اندک در ساحل دریای خزر دیده می‌شود. خوتکاها و اردک‌های سرسبز نیز از دیگر مهاجران کشور ما هستند که زمستان‌ها به وفور در تالاب‌ها و گاهی نیز در رودخانه‌های شهری ازجمله زاینده‌رود دیده می‌شوند. لک‌لک‌های سفید، اکراس‌های آفریقایی، اکراس‌های سیاه، کفچه نوک‌ها( عکس سمت چپ همین صفحه)، درناها، درنای سیبری، فلامینگوها و پلیکان‌های سفید و خاکستری، مهاجرانی با بال‌های به نسبت بزرگ هستند. به عنوان مثال پلیکان پاخاکستری با وزن تقریبی 9 تا 15 کیلوگرم، بال‌های بزرگی دارد که فاصله دو سر آنها از هم به سه و نیم متر می‌رسد. این پرندگان مجبورند انرژی زیادی را صرف بال زدن کنند تا بتوانند خود را به ارتفاع مناسب برسانند. راه‌حل این پرندگان برای ذخیره انرژی در زمان مهاجرت استفاده از روشی مشابه تکنیک هواپیماهای رادارگریز است. آنها اغلب ارتفاع پروازشان را از طول بال‌ها کمتر می‌کنند تا بتوانند راحت‌تر تغییرات در الگوی جریان هوای اطراف بال‌ها را مهار کنند. پرواز گروهی به شکل عدد هفت (7)، بهره‌گیری از جریان رو به بالای هوا به واسطه نیروی پرواز پرنده اول گروه، اوج گرفتن روی ستون‌های حرارتی و در نهایت استفاده از استراتژی اوج دینامیک که امکان پرواز بدون بال زدن و صرف انرژی مازاد را مهیا می‌کند؛ ازجمله فنون خاص این پرندگان هنگام مهاجرت‌های طولانی و پروازهای 24 ساعته در ارتفاعاتی بالاتر از هزار تا 3000 متر است.

موسم هجرت کوچ‌نشینان از سرزمین‌های شمالی به نواحی گرمسیری آغاز شد و حالا قرار است کشور ما بار دیگر میزبان ده‌ها هزار پرنده خسته از سفر باشد.

تحقیقات نشان داده برخی پرنده‌های مهاجر از خورشید و ستاره‌ها و احتمالا از شفق قطبی برای تعیین جهت مسیر مهاجرت استفاده می‌کنند. قابلیت تشخیص جهت میدان مغناطیسی در پرندگان، تغییر طول روز و شب، تغییرات درجه حرارت محیط و تغییرات هورمونی در زمان‌بندی مهاجرت نقش دارند.

مهاجران ناشناخته

خروس کولی اجتماعی یکی از مهاجران عبوری زمستانه کشور ماست که در نواحی دریای خزر و شمال غرب زمستان‌گذرانی می‌کند. این پرنده فوق‌العاده ارزشمند و آسیب‌پذیر مناطق ماسه‌ای، علفزار و زمین‌های بایر را به عنوان زیستگاه خود انتخاب می‌کند. گیلانشاه حنایی و مهم‌تر از آن گیلانشاه ابرو سفید نیز از مهاجران عبوری کشور ما هستند که زمستان‌ها بیشتر در سواحل جنوبی دیده می‌شوند. متاسفانه شکار این پرندگان باارزش یکی از مهم‌ترین تهدیدات برای ادامه بقای آنهاست. کشور ما با قابلیت میزبانی از حدود 520 گونه پرنده مختلف، یکی از زیستگاه‌های زمستان‌گذرانی ایده‌آل برای پرندگان مهاجر محسوب می‌شود. شناخت گونه‌های مختلف پرندگان مهاجر و اهمیت حضور آنها بدون تردید یکی از راه‌های حفاظت موثر از تنوع زیستی کم‌‌نظیر کشورمان است.

فرناز حیدری / جام‌جم