علم در​ خدمت​ کاهش ​خسارات زلزله

13 سال بعد سازمان ملل متحد پس از بررسی‌های بیشتر در این زمینه تصمیم گرفت این مراسم سالانه را به عنوان راهکاری برای ترویج فرهنگ جهانی کاهش بلایای طبیعی از جمله پیشگیری، کاهش خطرات و آمادگی مورد توجه قرار دهد. سوانح طبیعی که نتیجه وقوع پدیده‌های طبیعی است همه‌ساله علاوه بر خسارت‌های فراوان در سطح دنیا، هزاران قربانی برجای می‌گذارد. طبیعت با پدیده‌های ویرانگری از جمله زمین‌لرزه، خشکسالی، آتشفشان، جاری شدن سیل، گردباد و توفان چهره‌ای خشن از خود به نمایش گذاشته و زندگی بشر را با خطر مواجه می‌کند.

بدون تردید پژوهش‌های کاربردی در امور مربوط به ایمن‌سازی شهرها در برابر بلایای طبیعی می‌تواند در دستیابی به بهترین روش‌ها و فناوری‌ها برای تحقق این هدف نقش مهمی داشته باشد. مدیریت بحران و ایمن‌سازی شهرها از جمله اقداماتی است که ​ سال‌های اخیر در سطح کشور مورد توجه قرار گرفته است زیرا کاهش اثرات بلایای طبیعی در شهرها مستلزم به‌کارگیری روش‌های مدیریتی مناسب از یک‌سو و بهره‌گیری از فناوری‌های مرتبط با ایمن‌سازی از سوی دیگر است.​ دکتر مهدی زارع دانشیار، پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله در گفت‌وگو با جام‌جم با اشاره به اقدامات زیادی که با هدف کاهش بلایای طبیعی در کشور و در سال‌های اخیر انجام شده، می‌گوید: بعد از زلزله منجیل که در سال‌های بعد از جنگ در کشور اتفاق افتاد هم از جنبه علمی، آکادمیک و تحقیقاتی و هم از جنبه اجرایی و ساختاری در ایران کارها و اقدامات زیادی در زمینه کاهش اثرات بلایای طبیعی انجام شده است. نسل جدیدی از متخصصان مرتبط با سوانح طبیعی به این عرصه قدم گذاشته‌اند.

دکتر زارع که خودش از جمله متخصصانی است که بعد از زلزله منجیل یعنی از دهه 70 وارد این عرصه شده است، می‌گوید: در سال‌های اخیر به همت نسل جدید متخصصانی که در زمینه سوانح طبیعی تحقیق و مطالعه می‌کنند، چند اتفاق مهم را شاهد بوده‌ایم. یکی از این اقدامات راه‌اندازی سازمان مدیریت بحران کشور است. ستادهای حوادث غیرمترقبه وزارت کشور با تصویب قانونی مبنی بر راه‌اندازی چنین سازمانی در مجلس شورای اسلامی به شکل‌گیری سازمان مدیریت بحران کشور منجر شد. براساس برنامه زمان‌بندی​شده​ مهلت پنجساله برای راه‌اندازی این سازمان در نظر گرفته شد که سال 92 به پایان رسید. اکنون این قانون در حال تجدید و به‌روزرسانی است. این‌که برای تشکیل این سازمان قانونی تصویب شده و برنامه‌ای برای راه‌اندازی سازمان مدیریت بحران کشور در نظر گرفته شده از حرکت‌های مهم است. از طرف دیگر شهرداری‌ها که به نوعی از سازمان‌های مردم‌نهاد هستند نیز راه‌اندازی سازمان‌های پیشگیری و مدیریت بحران را مورد توجه قرار داده‌اند.

سال 1383 این سازمان به عنوان سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران راه‌اندازی شد. البته این سازمان تحت عنوان سازمان مدیریت بحران از سال 1381 فعالیت خود را ذیل شهرداری آغاز کرده بود. از اوایل دهه 80 سازمانی با این هدف در تهران راه‌اندازی شده بود. اکنون این سازمان در شهرداری مشهد، تبریز و قم ایجاد شده و در دیگر شهرها بخصوص مراکز استان‌ها از جمله اهواز و همدان نیز راه‌اندازی سازمان پیشگیری و مدیریت بحران مورد توجه قرار گرفته است.

شهرداری و وزارت کشور موازی کاری ندارند

دانشیار پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله با اشاره به فعالیت‌های انجام شده در شهرداری‌ها می‌گوید: در سازمان‌های پیشگیری و مدیریت بحران شهرداری‌ها، دوره‌های آموزشی و بازآموزی در نظر گرفته شده است. در جلسات برگزار شده در این سازمان​ها مسائل مدیریتی در ارتباط با مدیریت سوانح بررسی می‌شود. اینها همه نشانه‌های مثبت است و نشانه موازی‌کاری با وزارت کشور و استانداری‌ها تلقی نمی‌شود. بعضی‌ها بر این باورند این نشانه تلاقی مسئولیت و موازی‌کاری است، اما اگر هر کدام از این سازمان‌ها در جایگاه خودشان به وظیفه‌ای که دارند عمل کنند، به منزله ظرفیت‌سازی در کشور خواهد بود. در این زمینه هم از جنبه آموزشی و برگزاری دوره‌های کارشناسی ارشد و دکتری اقدامات خوبی انجام شده است و هم از جنبه ساختاری و ایجاد سازمان‌های دولتی و موسسات و شرکت‌های خصوصی و مردم‌نهاد پیشرفت‌های خوبی را شاهد بوده‌ایم که البته اوج این تغییرات به دوره بعد از وقوع زلزله بم بازمی‌گردد. بعد از این زلزله سازمان‌های مردم‌نهاد متعددی شکل گرفته است که بعضی از آنها به عنوان موسسات خیریه فعالیت می‌کنند و وظایفی در زمینه مدیریت بحران، نگهداری از کودکان بی‌سرپرست، توانبخشی و حمایت از زنان سرپرست خانوار را به عهده دارند. از همه مهم‌تر این‌که در زمینه سوانح طبیعی، کشور ما از نظر نیروهای جوانی که در قالب شرکت‌های دانش‌بنیان وارد این عرصه شده‌اند از توان خوبی برخوردار است.

ایمنی جانی در اولویت قرار دارد

آسیب‌پذیری کشور ما در برابر سوانح طبیعی کم نیست. باید توجه داشت براساس بررسی‌های آماری، یک تا 2 درصد زلزله‌هایی که در سطح دنیا ثبت می‌شود در ایران اتفاق می‌افتد، اما حدود 6 درصد تلفات این زلزله‌ها به ایران تعلق دارد. البته این تلفات تک پارامتری نیست، اما این اعداد و ارقام نشان می‌دهد آسیب‌پذیری ما از نظر تلفات انسانی بالاست. این آسیب‌پذیری بالا نیازمند توان و اراده بالایی است و زمان، انرژی و توان کارشناسی بالایی را می‌طلبد. یعنی باید در بخش مدیریتی از توان تخصصی ایجاد شده در کشوراستفاده کنیم تا هم با علم و فناوری روز آشنا شویم و هم با ادبیات این کار ارتباط بیشتری برقرار کنیم. زیرا اگر بخش علمی کار خودش را انجام دهد و بخش اجرایی هم این حرف‌ها را متوجه نشود، در عمل تحقیقاتی که در سطح بالا و باکیفیت خوب انجام می‌شود اثر خودش را نشان نمی‌دهد.

دکتر زارع با اشاره به ایمنی جانی به عنوان اولویت اصلی در سوانح طبیعی می‌افزاید: کشور ما از جمله کشورهایی است که توجه به مساله ایمنی جانی را در راس مسائل مرتبط با سوانح طبیعی مورد توجه قرار داده است و برای تامین امنیت جانی در هنگام وقوع سوانح طبیعی باید از جنبه‌های مختلف به‌طور جدی اقداماتی انجام شود. این‌که 6 درصد تلفات ناشی از وقوع زلزله را ایران به خود اختصاص می‌دهد به این معنی است که از نظر ایمنی جانی آسیب‌پذیری بالایی داریم.

پیشگیری باید در اولویت قرار گیرد

وقتی از سوانح طبیعی صحبت می‌شود، نخستین چیزی که به ذهن می‌رسد زلزله است. دکتر زارع در پاسخ به این‌که چرا در سوانح طبیعی زلزله بیشتر مطرح است، این‌طور می‌گوید: زلزله سانحه‌ای است که ممکن است بیشترین تلفات مربوط به سوانح طبیعی را شامل نشود، اما مانند فاجعه سقوط هواپیماست. با وقوع یک زلزله سهمگین تعداد زیادی در یک اتفاق و در یک بازه زمانی کوتاه جان می‌بازند.

زلزله پدیده‌ای دلخراش است و به همین دلیل خبری‌تر است و بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد. از طرف دیگر آسیب‌های ناشی از وقوع زلزله هم در مقایسه سهمگین‌تر است.​ در کنفرانس جهانی مقابله با سوانح طبیعی که امسال همزمان با مراسم دهمین سالگرد زلزله کوبه از سوی سازمان ملل متحد مطرح شد، چارچوب شماره 2 «هیوگو» برای ده سال دوم از سال 2015 تا 2025 مطرح شد. براساس این چارچوب باید بیشترین انرژی و توان کشورهای دنیا برای مقابله با سوانح طبیعی به بخش پیشگیری اختصاص داده شود که آموزش، آمادگی، ایجاد زیرساخت و توسعه نهادهای مرتبط دولتی و غیردولتی را شامل می‌شود.

وی در پایان می‌گوید: نگاه و تجربه جهانی نشان می‌دهد در سوانح طبیعی عمده انرژی، زمان و وقت باید به پیشگیری اختصاص داده شود و تصور نکنیم وقتی اتفاقی افتاد، باید به فکر پاسخ باشیم. علم بر این باور است در هر شرایط بتوان به طور نسبی وضع را بهبود بخشید.

وقتی تهران بلرزد

تصور کنید در شهر تهران زلزله‌ای اتفاق بیفتد. آسیب ناشی از وقوع زمین‌لرزه در سطح ملی است. اگر زلزله‌ای با شدت زلزله بم را در تهران تجربه کنیم، به مراتب سهمگین‌تر از زلزله بم خواهد بود.

اگر توجه کنیم در دوران مدرن از قرن بیستم تاکنون ما زلزله‌ای در شهری با جمعیت بیشتر از یکصد هزار نفر را تجربه نکرده‌ایم. در شهر بم که جمعیت آن حدود 70 تا 80 هزار نفر بود، نصف جمعیت ساکن بر اثر وقوع زمین‌لرزه پنجم دی 82 جانشان را از دست دادند. این در حالی است که جمعیت یک منطقه وسیع در استان تهران و البرز از هشتگرد تا شهر جدید پردیس به 16 میلیون نفر می‌رسد. جمعیت شهر تهران در طول روز به 13 میلیون نفر می‌رسد و هنگام شب جمعیت تهران به هشت میلیون و 900 هزار نفر کاهش پیدا می‌کند. کشوری مانند ایران با وجود مناطق آسیب‌پذیری مانند تهران و کرج که مناطق پرجمعیتی با تمرکز 20 درصد جمعیت ایران هستند، از نظر زلزله آسیب‌پذیری بالایی دارند و بنابراین باید نسبت به موضوع زلزله نگاه ویژه‌ای وجود داشته باشد. اگر سناریوی بدترین حالت در شهر تهران اتفاق افتد، آسیب ناشی از آن در سطح ملی خود را نشان می‌دهد.

منظور از سناریوی بدترین حالت وقوع زمین‌لرزه‌ای با بزرگی 7 درجه در مقیاس ریشتر در طول روز و در منطقه شهری تهران است. نکته‌ای که باید به آن توجه داشت این است که وقتی سناریوی بدترین حالت مطرح می‌شود نباید گفت علم به درد نمی‌خورد. ذهنیت مدیران ما این است که چون سناریوی بدترین حالت اساسا بد است باید رها شود. این در حالی است که عمده کارهایی که در زمینه سوانح طبیعی در دنیا پیشنهاد می‌شود با پیشگیری مرتبط است که بخش زیادی از این اقدامات پیشگیرانه به آمادگی، آموزش و تهیه زیرساخت‌ها اختصاص دارد و بخش اندکی از آن را به پاسخ بعد از اتفاق اختصاص می‌دهند.​ اما سناریوی بدترین حالت ما را به این سمت و سو می‌برد که فقط پاسخ بعد از رویداد یک سانحه طبیعی را مورد توجه قرار می‌دهیم. این نگاه مدیریتی نادرست است.

فرانک فراهانی‌جم / گروه دانش