زندانی فلسطینی به اسکار می‌رود

این فیلم درام که از حال و هوای سیاسی و اجتماعی قوی و تندی برخوردار است «چشم‌های یک دزد» نام دارد. نکته جالب در رابطه با این درام اجتماعی که بشدت مورد توجه منتقدان سینمایی و تحلیلگران هنری قرار گرفته، این است که سازنده آن یک خانم است. وزارت فرهنگ فلسطین که فیلم نجوا نجار را نامزد شرکت در سرشناس‌ترین رویداد سینمایی جهان کرده، عقیده دارد چشم‌های یک دزد، نماینده خوبی برای مردم فلسطین در این رقابت هنری است. منتقدان سینمایی که فیلم نجار بسیار مورد توجه‌شان قرار گرفته، از آن به عنوان یک درام دوره‌ای اسم می‌برند که اختصاص به زمان و مکان خاص و معینی ندارد و می‌تواند در هر دوره زمانی اتفاق بیفتد. در عین حال آنها در نقدهای خود به این مساله اشاره کرده‌اند که نوع ساخت فیلم به گونه‌ای است که قصه‌شان حال و هوایی جهانشمول دارد و ماجراهای کاراکترهای اصلی آن می‌تواند از مرزهای کشور سازنده بگذرد و به قصه‌ای جهانی و عمومی تبدیل شود. این در حالی است که فلسطین برعکس دیگر کشورهای جهان هنوز یک کشور مستقل با مرزهای جغرافیایی مشخص نیست و از سوی رژیم صهیونیستی اشغال شده است.

خط اصلی قصه چشم‌های یک دزد روی مناقشه خاورمیانه و موضوع فلسطین تمرکز می‌کند و تاثیرات مربوط به اشغال فلسطین را به بحث می‌گذارد. تاثیری که اشغال روی زندگی مردم عادی فلسطین می‌گذارد، دستمایه نجوا نجار برای فیلمنامه فیلمش است. نوار غزه و محدوده کرانه غربی، محل اصلی رخدادهای قصه فیلم است و مردی چهل ساله به نام طارق شخصیت اصلی آن به حساب می‌آید. او که تازه از زندان اسرائیل آزاد شده به محل زندگی‌اش برمی‌گردد تا متوجه شود اثری از خانه و کاشانه نیست و تنها دخترش هم مفقود شده است. تلاش طارق برای پیداکردن دختر گمشده و جستجوی او در محدوده نوار غزه شاکله فیلم را تشکیل می‌دهد، اما تماشاچی به زودی متوجه می‌شود طارق راز پنهان و مرموزی دارد و این موضوع به جستجوی او رنگ و بوی خاصی می‌دهد. طارق در مسیر خود با زن جوانی آشنا می‌شود که به کمک او می‌آید. این زن جوان اطلاعاتی درباره دختر گمشده طارق دارد و می‌تواند به او کمک کند تا دخترش را پیدا کند، اما گذشته خشن طارق که به شخصیت او وجهی معماوار داده، زن جوان را به طرح پرسش‌هایی وامی‌دارد.

دو بازیگر اصلی فیلم از بین هنرمندان فلسطینی انتخاب نشده‌اند. ظاهرا علت این بوده که با انتخاب بازیگران مطرح سینمای عرب، بازار عمومی خوبی برای نمایش عمومی آن در جهان عرب فراهم شود. به این ترتیب، چشم‌های یک دزد، شانس آن را دارد که برخلاف محصولات قبلی فلسطین، بینندگان زیادی در کشورهای مختلف پیدا کند و در جدول گیشه نمایش جهان عرب به فیلمی پرفروش تبدیل شود. خالد ابول‌نگا، بازیگر سرشناس سینمای مصر که رسانه‌های گروهی از وی به عنوان یک ستاره اسم می‌برند، نقش طارق را در فیلم بازی می‌کند. وی قبل از این فیلم‌های موفق و پرسروصدایی مثل «ویلا 69» و «میکروفن» را بازی کرده است. تحلیلگران اقتصادی سینما عقیده دارند حضور او در نقش اصلی فیلم نجار باعث شهرت منطقه‌ای آن خواهد شد و عموم مردم جهان عرب را متوجه حضور این فیلم خواهد کرد. سوآد مسی، بازیگر و آهنگساز الجزایری هم نقش اصلی زن قصه را به عهده دارد. وی موسیقی متن فیلم و دو ترانه آن را هم ساخته است. از ماه سپتامبر که فیلم در اورشلیم و نوار غزه روی پرده رفته، با استقبال کم‌نظیر تماشاگران فلسطینی روبه‌رو شده و توانسته انبوه مخاطبان را جذب خود کند. سازندگان و تهیه‌کنندگان فیلم ـ که بخش مهمی از آنها اروپایی هستند ـ امیدوارند این استقبال عظیم در عموم کشورهای عربی هم اتفاق بیفتد. نجوا نجار که از استقبال بالای تماشاگران بسیار راضی است، می‌گوید: «افتتاحیه فیلم در روز نهم سپتامبر در مرکز فرهنگی رام‌الله بود. در سالنی که گنجایش 700 نفر را دارد، نزدیک 900 نفر حضور پیدا کرده بودند و جای سوزن انداختن نبود. در روزهای بعد هم همین استقبال از فیلم صورت گرفت.» این فیلمساز خودش را آماده می‌کند که همراه فیلمش راهی یک تور بین‌المللی شود. جشنواره بین‌المللی ریو در برزیل اواخر اکتبر (اوایل آبان) چشم‌های یک دزد را نمایش می‌دهد و این اولین نمایش بین‌المللی آن است. پس از آن، فیلم در چند جشنواره بین‌المللی دیگر هم روی پرده می‌رود. ماه نوامبر به‌عنوان زمان نمایش عمومی این درام اجتماعی در چند شهر مختلف فلسطین اعلام شده است. قرار است همزمان با آن، چشم‌های یک دزد در کشورهای بزرگ عربی و خاورمیانه به نمایش عمومی درآید. در عین حال، تهیه‌کنندگان فیلم سرگرم انجام کارهای لازم برای اکران عمومی آن در آمریکا و کشورهای بزرگ اروپایی هستند. گفته می‌شود فرانسه اولین کشور اروپایی خواهد بود که اقدام به نمایش عمومی فیلم خواهد کرد. تهیه و توزیع‌کنندگان سینمایی در این کشور همیشه جزو پیشگامان نمایش محصولات مستقل و غیرمتعارف سینمایی (بویژه فیلم‌های قاره آسیا،‌ آفریقا و خاورمیانه)‌ بوده‌اند.

چشم‌های یک دزد در شرایطی سخت جلوی دوربین رفت و تحت شرایط جنگی ساخته شد. لوکیشن‌های اصلی فیلم نه مناطق امن یکی از کشورهای عربی همسایه که خود نوار غزه و کرانه باختری رود اردن بود. بخش‌‌های مهمی از آن هم در نابلس فیلمبرداری شد. نجوا نجار به این نکته اشاره می‌کند که خواهان یک فضای واقعی و رئال بود و نمی‌خواست حال و هوای فیلمش دروغین باشد. به همین دلیل، او کل صحنه‌های فیلم را در مناطق جنگی و زیر بمباران‌ها و موشکباران‌های طرف اسرائیلی فیلمبرداری کرد. خط اصلی قصه فیلم واقعی است و مربوط به ماجرایی می‌شود که سال 2002 در سرزمین‌های اشغالی رخ داد، اما نوع قصه به گونه‌ای است که می‌تواند برای هر یک از شهروندان عادی فلسطینی اتفاق بیفتد. به نوعی این قصه، سرنوشت ناگزیر اهالی سرزمین‌های تحت اشغال است. نجار، این قصه اجتماعی را به سمت یک درام خانوادگی برده تا هم نوعی تفاوت در قصه فیلمش با دیگر محصولات فلسطینی ایجاد کند و هم همراهی بیشتر تماشاگران را برانگیزد. زمانی که قصه فیلم اتفاق می‌افتد، دومین انتفاضه فلسطینی‌ها رخ داد و ارتش اسرائیل هجوم وسیعی به کرانه باختری رود اردن آورد. نکته جالب در اینجاست که تاریخ خودش را تکرار می‌کند و امسال هم مشابه چنین اتفاقی در این محل رخ داد. قصه فیلم نجوا نجار زمانی اتفاق می‌افتد که دومین انتفاضه در اوج خودش است. طارق، شخصیت اصلی قصه به صورت همزمان هم درگیر اتفاقات تلخ پیش‌روست و هم درگیر پیدا کردن ردپایی از دختر گمشده‌اش است و در عین حال، قصه فیلم هم در آن زمان و همچنین زمان حال در رفت و آمد است و نوعی شکستگی زمانی در تعریف رویدادها و وقایع وجود دارد. طارق با رهبر تحمیلی محل هم درگیر می‌شود، او باید روحیات پدر دردمندی را به نمایش بگذارد که ده سال از عمرش را در زندان‌های اسرائیل بوده و گذشته‌ای دردناک و مرموز دارد. او به صورت همزمان در دو جبهه درونی و بیرونی مبارزه می‌کند. این مبارزه همزمان هم با دیوارهایی است که رژیم اسرائیل کشیده و هم با دیوارهایی است که طارق برای خودش ساخته است. منتقدان سینمایی با تردید چشم‌های یک دزد را نوعی فیلم شرح‌حال‌گونه توصیف کرده و می‌گویند کاراکتر طارق یک‌جورهایی خود نجوا نجار است. فیلمنامه فیلم برگرفته از تجربیات و خاطرات شخصی خود فیلمساز است و او هم زندگی مشابهی در سرزمین‌های اشغالی داشته است. دیوارهای حائلی که اسرائیل در مناطق مختلف فلسطین کشیده، باعث جدایی بخش‌های مختلف آن از یکدیگر شده و خود دیوارها و موانعی را سر راه ارتباط‌گیری مردم این بخش‌ها قرار داده است.

نجوا نجار یکی از دلایل اصلی ساخت فیلم را آشنایی بهتر مردم جهان با واقعیت‌های زندگی مردم فلسطین می‌داند. به باور وی پرسش‌هایی که پیش‌روی مردم فلسطین قرار دارد، پرسش‌هایی عمومی و مشترک است که می‌تواند برای هر آدمی در هر کشوری رخ دهد. شاید به همین دلیل است که در کنار تهیه‌کنندگان فلسطینی، چند سرمایه‌گذار اروپایی (بویژه فرانسوی)‌ و الجزایری هم در تولید آن مشارکت داشته‌اند. کلید فیلمبرداری چشم‌های یک دزد در نخستین روزهای سال جاری میلادی زده شد. گروه سازنده در تمام مدت فیلمبرداری با خطرات جانی روبه‌رو بود و هر لحظه امکان بمباران محل فیلمبرداری وجود داشت. کل صحنه‌های فیلم طی 25 روز فیلمبرداری شده است. منتقدان سینمایی با ستایش دومین ساخته سینمایی نجار، از وی به‌عنوان یکی از امیدهای اصلی سینمای جهان عرب (و نه فقط فلسطین)‌ اسم می‌برند و می‌گویند او آینده‌ای درخشان پیش‌روی خود دارد. نجار پس از چند فیلم کوتاه، اولین کار بلند سینمایی‌اش را با نام «انارها و درخت مرمکی» ساخت. قصه این فیلم هم در ارتباط با مشکلات مردم فلسطین بود و یک کاراکتر زن را در محور ماجراهایش داشت. این زن از طبقه متوسط و فعال در رشته‌های هنری است و باید با مشکلات مربوط به غیبت همسرش کنار بیاید. همسر او یک فعال و مبارز سیاسی است که در زندان اسرائیل به سر می‌برد.

حضور کم، اما چشمگیر

«چشم‌های یک دزد» هفتمین محصول صنعت سینمای فلسطین است که خود را نامزد دریافت جایزه اسکار بهترین فیلم خارجی سال می‌کند. اهل فن عقیده دارند برای صنعت سینمایی که صاحب یک کشور مستقل نبوده و درگیر مبارزه‌ای طولانی با یکی از مجهزترین ارتش‌های دنیاست، این یک رقم خوب و قابل تامل است. مراسم سالانه اسکار از دهه 1920 میلادی برپا می‌شود و درگیری فلسطین و اسرائیل قدمتی شصت ساله دارد. سال قبل «عمر» ساخته هانی ابو اسد موفق شد در فهرست نهایی رقابت‌های اسکار قرار گیرد و نام خود را وارد پنج فیلم اصلی نامزدشده در بخش اسکار بهترین فیلم خارجی کند. اگرچه فیلم ایتالیایی «زیبایی بزرگ» این جایزه را دریافت کرد، ولی بسیاری از منتقدان درام روانکاوانه و دلهره‌آور ابو اسد را لایق دریافت این جایزه می‌دانستند. رابطه موش و گربه‌وار مرد جوان فلسطینی قصه با افسر سرویس مخفی اسرائیل باعث خلق فضایی پرتنش شد و حیرت منتقدان را برانگیخت. نجوا نجار در ارتباط با نامزدشدن فیلمش برای رقابت‌های اسکار می‌گوید: «برای من نامزدشدن فیلمم باعث خشنودی است. من روایتی فلسطینی از یک قصه انسانی را در ارتباط با یک موضوع حساس ارائه داده‌ام. نمی‌دانم واکنش تماشاگران غربی نسبت به آن چه خواهد بود، اما امیدوارم آنها حرف فیلم را درک کنند و با شرایط زندگی در یک موقعیت جنگی آشنا شوند.» قبل از این فیلمساز، فیلم‌هایی از میشل خلیفی و الیا سلیمان هم نامزد شرکت در رقابت‌های اسکار بهترین فیلم خارجی سال بوده‌اند. هانی ابواسد بجز عمر برای «اینک بهشت» هم سال 2005 به آکادمی اسکار معرفی شد. این فیلم اولین محصول صنعت سینمای فلسطین بود که به‌صورت رسمی نامزد دریافت جایزه شد. این مساله در آن زمان بحث‌های زیادی را برانگیخت و حتی صدای اعتراض اسرائیل را هم بلند کرد. مخالفان فیلم می‌گفتند وقتی چیزی به نام کشور فلسطین وجود ندارد، چگونه می‌توان فیلمی از آن را نامزد دریافت جایزه کرد، اما دفاع روشنفکران و چهره‌های مترقی از فیلم باعث شد نام فیلم در فهرست نامزدهای اسکار باقی بماند. اینک بهشت از سوی مراسم کره طلایی (گلدن گلوب) که اتحادیه روزنامه‌نگاران خارجی مقیم هالیوود آن را برگزار می‌کند، به عنوان بهترین فیلم خارجی سال معرفی شد.

اسکرین / مترجم: کیکاووس زیاری