هوشمندی در 3 اپیزود

تا چند دهه قبل، هرچند سیر تحول تکنولوژی بر همه اثبات شده بود، اما کمتر کسی تصور می‌کرد بزودی زمانی فرابرسد که هوش، به معنایی گسترده، به موجوداتی غیر از انسان‌ها اطلاق شود؛ اما اکنون، هر روز در صفحات دانش و فناوری روزنامه‌ها و خبرگزاری‌ها، خبر جدیدی درباره ورود ابزار هوشمند در قلمروی خاصی از کالاهای مصرفی می‌شنویم. رفته رفته همه چیز هوشمند می‌شود و به تناسب تفاوت دمای هوا، محل جغرافیایی، شدت نور و... تغییر کاربری می‌دهد. می‌گویند این تغییرات به گونه‌ای برنامه‌ریزی شدند که به نفع و در خدمت ما باشند. تردیدی در این ادعا نیست، اما هر طرح و برنامه بشری، پیامدهایی دارد که احتمالا نه طراحان و نه کاربران آن برنامه، از ابتدا به آن آگاه نبودند. در اینجا سه پیامد احتمالی فراگیر شدن مفهوم هوشمندی را مرور می‌کنیم.

زیبایی بی‌خطر

«روباه: آدم فقط از چیزهایی که اهلی کند می‌تواند سر در آرد. انسان‌ها دیگر برای سر درآوردن از چیزها وقت ندارند. همه چیز را همین جور حاضر و آماده از دکان‌ها می‌خرند.» آنتوان دو سنت اگزوپری در «شازده کوچولو» می‌گوید طبیعت همانقدر که زیباست، بی‌رحم است. نشستن در کنار ساحل و مشاهده غروب آفتاب، حس بسیار زیبایی در ما ایجاد می‌کند، اما دریا از وجود احتمالی من و شما و چند کودک در حال بازی کنار ساحل آگاهی ندارد. بنابراین اگر قرار باشد دریا توفانی شود، اگر به خاطر عوامل طبیعی سونامی‌ای در راه باشد، برای دریا تفاوتی نمی‌کند ساحل خالی از وجود بچه‌هاست یا نه. پس بهره و لذت ما از طبیعت همراه است با خطرهای آن، اما آیا همین ریسک‌ها و بی‌رحمی طبیعت، معلم انسان در طول تاریخ نبوده است؟ آیا انسان در مواجهه با همین خطرات، به بلوغ علمی و فنی نرسیده است؟ آیا فناوری و تکنولوژی چیزی جز محصول دست و پنجه نرم کردن انسان با طبیعت بی‌رحم برای اهلی کردن و کامجویی از آن نیست؟ به نظر می‌رسد طبیعت همان‌قدر که خطرناک و بی‌رحم است، به همان اندازه هم آموزگار ما بوده است.

اما امروز، تکنولوژی هوشمند از خطرهای طبیعت کاسته است. امروز تکنولوژی هوشمند سعی دارد انسان را با کمترین خطر​ از بیشترین لذایذ و زیبایی‌های طبیعت بهره‌مند کند.

تزئینات هوشمند در خانه‌ها و محل کار انسان، امروز به درجه‌ای از توسعه و پیشرفت رسیده‌اند که زیبایی یک ساحل یا یک جنگل را به چشم‌اندازی دم‌دستی برای ما مبدل کرده‌اند. این روند رفته‌رفته انسان را به پرهیز از ریسک و به خطر افتادن از مواجهه با طبیعت متمایل می‌کند؛ چراکه همه مواهب طبیعت، از طریق تکنولوژی در دسترس ماست. از سوی دیگر فناوری هوشمند، همواره محیط اطراف ما و دما، نور و... محل زندگی و کار و تفریح ما را به تناسب نیازها و امیال​ما​ن تغییر می‌دهد. با این وصف، ما دیگر با طبیعت بی‌رحم و خشن مواجه نخواهیم شد و دیگر طبیعت، آموزگار ما نخواهد بود. انسان معاصر به موجودی ایزوله و منزوی از طبیعت و به همان نسبت ضعیف و ناتوان در برابر خطرها بدل خواهد شد.

کجاست آن غار تنهاییم؟

می گویند یکی از مهم‌ترین خصوصیت‌های دوره مدرن، انسان‌گرایی است. بدین معنی که نیازها و خواسته‌ها و حقوق انسان در این دوره بیش از هر دوره‌ای محوریت دارد. حتی دین نیز خصوصیتی انسانگرایانه به خود می‌گیرد، به نحوی که انتظارات انسان از دین، بر انتظارات دین از انسان مقدم می‌شود.

یکی از تبعات انسانگرایی مدرن، در حوزه سیاسی و اجتماعی، احترام به حریم خصوصی انسان‌هاست. اگر در جهان قدیم، سیاست و دستگاه حاکمه، انسان‌ها و مردم عادی را غلامان و کنیزان حاکم می‌دانست و بر همین اساس حاکم و دستگاه حاکمه، حق هرگونه تصرف بر مال و جان و ناموس مردم را داشت، در دوره مدرن، انسان‌ها آزاد دانسته شدند و جان و مال و ناموس و حریم خصوصی و خانه‌های آنها محترم شمرده شد.

اما امروز هرچند همان اصل مدرن احترام به حریم خصوصی انسان‌ها مقبول است، با ورود هوش مصنوعی به خصوصی‌ترین لایه‌های زندگی ما، مفهوم حریم خصوصی دچار چالش جدی شده است. آرمان تکنولوژی هوشمند این است که بتدریج همه ابزارها و کالاهای مورد استفاده ما هوشمند شوند. یکی از اقتضائات هوشمندی این است که ابزار و اشیای مورد استفاده ما، تغییر شرایط (و به تبع آن تغییر نیازهای ما) را در هر زمان و مکان تشخیص دهند؛ بنابراین ما در خصوصی‌ترین قلمرو‌های زندگی خود، زیر ذره‌بین آگاهی دیگران هستیم. هرچند این دیگران از جنس انسان‌ها نیستند، بلکه محصول انسان‌ها هستند، اما مهم‌ترین خصوصیت انسان‌ها را دارند؛ هوش.

بنابراین ما با وجود تکنولوژی هوشمند، دیگر حریم خصوصی سابق را نداریم، دیگر تنها نیستیم. این نتیجه، ما را به اپیزود سوم هدایت می‌کند.

اربابان جدید ما

گفتیم در دوران مدرن، حقوق و حریم خصوصی انسان، محترم دانسته شد. تا پیش از ورود تکنولوژی مدرن به زندگی انسان، انسان‌ها در حریم خصوصی خود دارای امنیت خاصی بودند. به این معنا که از چشم ناظر اجتماعی دور بودند. ازجمله تفاوت‌های دوران باستان با دوران مدرن این بود که جنایاتی که در دوران باستان به واسطه حاکمان بر حق رعایا و مردم عادی اعمال می‌شد، در دوره مدرن توسط همین مردم عادی، در حوزه‌ها و حریم‌های خصوصی اعمال شد. حوزه خصوصی حوزه بدون ناظر بود و از همین رو، انسان‌ها بویژه مردان خانواده، قدرت مشروع ویژه‌ای نسبت به گذشته به دست آوردند.

اما تکنولوژی موانعی را برای تداوم این روند ایجاد کرد. مثلا پس از ورود تلفن به خانه‌ها، تا حد زیادی روابط درون خانواده با بیرون سهل‌تر شد و دیگر روابط خانوادگی کاملا پوشیده باقی نماند. برای مثال در بسیاری از کشورها سازمان‌های مدنی‌ای تشکیل شد که به کودکان و زنان آموزش می‌دادند در صورتی که درون حوزه خانواده مورد خشونت قرار می‌گیرند، با این سازمان‌ها تماس گرفته و مورد را اطلاع دهند. بعدها تکنولوژی‌های ارتباطی پیشرفته‌تر این گونه اقدامات را سهل‌تر نیز کرد​ تا جایی که امروز با وجود دوربین‌های فیلمبرداری روی هر گوشی موبایل، دیگر هیچ کس حتی در حریم خانه خود را کاملا و به معنای مطلق کلمه در برابر اعضای خانواده‌اش آزاد و بدون ناظر نمی‌بیند.

اما تکنولوژی هوشمند اوج این فرآیند است. هوشمند شدن ابزارها و اشیای مورد استفاده ما در حریم خصوصی خانه، این احتمال را به وجود می‌آورد که طراحان این تکنولوژی که به توانایی‌ها و قابلیت‌های پنهان آن بیش از دیگران واقف هستند، توانایی رصد کردن و زیرنظر گرفتن ما را درون حریم خصوصی خانه داشته باشند. این امکان، به آنها قدرتی بی‌نظیر می‌بخشد؛ چراکه معمولا بزرگ‌ترین نقطه ضعف‌های هر فردی در خانه او، در حریم خصوصی‌اش نمایان است. حال فرض کنید طراحان تکنولوژی‌های هوشمند، به بزرگ‌ترین نقطه ضعف‌های ما آگاه باشند، آنها آگاهی ای خداگونه از ما دارند، آنها بر عیوبی از ما آگاهند که ما همواره از خداوند ستارالعیوب می‌خواستیم آنها را نزد خود پنهان نگه دارد. این آگاهی برای این طراحان و مبتکران و متخصصان تکنولوژی هوشمند، آنها را از هر صاحب منسب و حشمتی قدرتمندتر کرده است، به نحوی که حتی بزرگ‌ترین سیاستمداران نیز از نام‌هایی چون اسنودن، جولین آسانژ و... می‌ترسند.

حسین شقاقی / دبیر گروه اندیشه