منبر؛ محراب مخاطب دینی

منبر، پاسدار اخلاق در جامعه

نخستین تاثیر وعظ بر جامعه، تاثیر اخلاقی آن است. اگر نظام‌های هنجاری در جامعه را شرع، عرف، قانون و اخلاق بدانیم؛ نظام منبر در سال‌های دور بر سه نظام هنجاری و در سال‌های اخیر در هر چهار نظام هنجاری توانایی تاثیر داشته است. منبریان و واعظان از این جایگاه مردم را با شرع و احکام آن آشنا می‌کنند، مردم را به اخلاق بخصوص اخلاق اسلامی و عصاره آن یعنی تقوا دعوت می‌کنند و از سوی دیگر توانایی این را دارند که عرف یا سنت‌هایی ورای این موارد در جامعه راه‌اندازی کنند یا بکوشند عرف‌های مذموم در جامعه را از بین ببرند. بعد از انقلاب اسلامی که قوانین به سمت انطباق با قوانین اسلامی رفت، از جایگاه منبر مردم به رعایت قوانین و مقررات هم فراخوانده می‌شوند کما این‌که بارها گفته شده مقررات راهنمایی و رانندگی از زمره حق‌الناس است و کسی حق ندارد این مقررات را زیر پا بگذارد زیرا علاوه بر قانون، نظام اخلاق و شرع​ نیز از آنها حمایت می‌کند.

با وجود این، در میان این چهار هنجار، نظام اخلاقی جایگاه ویژه‌تری دارد. دلیل این مساله این است که باقی نظام‌های هنجاری در جامعه متولیان خاص خود را دارد. مثلا نظام شرع توسط مراجع معظم تقلید و حوزه علمیه، نظام قانونی از سوی نیروی انتظامی و قوه قضاییه و حتی مجلس و دولت و نظام عرفی توسط خود مردم حمایت می‌شود، اما نظام اخلاقی در جامعه نظامی است که باید متولی آن را در منابر و سخنرانی‌ها جستجو کرد. جایی که افراد منبر و صاحب تریبون از منظر دلسوزی برای مخاطبان، آنها را به رفتار و عمل نیکو دعوت کنند. از این رو​ گفته می‌شود منبریان باید تلاش کنند خود نظامات اخلاقی را رعایت کنند تا سخنانشان برای مردم قابل پذیرش باشد و علاوه بر این، چنان مقبولیتی در اذهان عمومی داشته باشند که به واسطه آن، سخنانشان نیز مورد توجه قرار گیرد و رعایت شود.

منبر، ابزار عمیق و توسعه دادن به بینش دینی

یک منبری یا واعظ می‌تواند در عمق ​ یا توسعه دادن بینش دینی یک فرد نیز تاثیر مثبتی داشته باشد. منبر می‌تواند در کنار مسائل اخلاقی آمیخته‌ای از بیان اصول اعتقادات از منظر کلامی یا فلسفی، بیان احکام شرعی، توجه به قرآن، ذکر فضایل و مصایب اهل بیت و حتی توصیه‌های عرفی مثل توصیه به نظم یا قانون باشد، اما در این میان آنچه اهمیت دارد، این​ که منبری بتواند در هجوم اندیشه‌های متفاوت و متناقض امروزین، با زبانی عامه فهم و آن طور که قرآن گفته با لسان قوم یعنی زبان خود مردم، بینش دینی آن را عمیق کند و نگذارد دین مردم از یک سو در دامن خرافه و افراط بیفتد و از سوی دیگر به لاقیدی و بی‌بندی کشیده شود. البته چنین کاری مستلزم این است که واعظ یا منبری دارای بینش و دانش عمیق دینی باشد.

منبر، پایگاه آگاهی بخشی و مبارزه

اما منبر در طول تاریخ کارکردهای اجتماعی خاص خود را هم داشته است. مهم‌ترین این کارکردها در صد سال اخیر مبارزاتی بوده که در آن روحانیون نقشی برجسته داشتند و در این میان انقلاب اسلامی یک پدیده منحصر به فرد است، زیرا شروع قیام مردم در 15 خرداد 1342 با یک سخنرانی امام خمینی(ره) صورت گرفت و روزهای پایانی آن هم با سخنرانی کوبنده امام در بهشت زهرا همراه بود. از آن سو در میانه سال 42 تا 56 که به عنوان نهضت فرهنگی انقلاب شناخته می‌شود، منبریانی چون رهبر انقلاب، آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، شهید باهنر، شهید مفتح، شهید بهشتی، شهید مطهری، مرحوم دکتر شریعتی، مرحوم فخرالدین حجازی و دیگران بودند که تلاش کردند اول این‌که تنور مبارزه را گرم نگه دارند و دوم این‌که نسل جوان به عنوان موتور محرک جامعه را از مفاسد آن روزگار دور نگه دارند و با اخلاق اسلامی آشنا کنند. از این منظر و بخصوص در جامعه‌ای چون جامعه کنونی ما که سرانه مطالعه در آن بشدت کم است، می‌توان به این موضوع دلخوش بود که منبر بتواند به آگاهی‌بخشی به مردم کمک کند و بخشی از اطلاعات لازم آنان را به ایشان بدهد.

واعظ به مثابه یک نیکوکار

یک منبری در کنار کارکردهای اجتماعی می‌تواند برای فرد فرد جامعه نیز آثاری مثبت و متفاوت داشته باشد. کم نبودند منبریان و واعظانی که با عمل به سخنان خود روی منبر، گره ازدواج را برای دو نفر گشوده‌​، گلریزانی برپا کرده​ و یک زندانی بی گناه را از زندان رهایی بخشیده یا برای مستمند و بی‌سرپرستی اعانه تهیه کرده‌اند. این کارکردها البته مبتنی بر مقبولیتی است که یک منبری باید داشته باشد. او باید با استفاده از منبر چنان در دل‌ها نفوذ کرده باشد که حرفش برای دیگران خریدار داشته باشد.

منبر به مثابه یک رسانه

غیر از مساله دعوت مردم به اخلاق و حفظ مرزهای اخلاق فردی و اجتماعی، منبر از حیث یک رسانه هم باید مورد توجه قرار بگیرد. باید توجه داشت در دنیای امروز بیش از آن‌که محتوای سخنان مورد توجه قرار بگیرد، نفس داشتن یک رسانه و شکل استفاده از آن رسانه در نظر است و از این حیث ​ که گفته می‌شود رسانه‌هایی چون شبکه های ماهواره‌ای و شبکه‌های اجتماعی به همان اندازه که تهدید است؛ می‌توانند یک فرصت هم باشند. بنابراین اصل داشتن رسانه منبر برای منبریان و واعظان حائز اهمیت است. از این بالاتر به تعبیر رهبر انقلاب، رسانه منبر با هیچ‌یک از رسانه‌های دیگری که مردم عادی یا منبریان و واعظان به آن دسترسی دارند قابل قیاس نیست. منبر در قیاس با هر رسانه‌ای- چه اینترنت باشد، چه تلویزیون و چه رسانه‌های مکتوب- برتری‌هایی دارد که مهم‌ترین آن فضایی است که منبری در آن سخن می‌گوید. باید توجه داشت ​ اتمسفر یک هیات یا یک مراسم مذهبی، جوی کاملا مناسب برای پذیرش سخن است و از این حیث، منبر با اینترنت، زمین تا آسمان تفاوت دارد.

در کنار این مسائل کلی باید به فرهنگ شفاهی جاری و ساری در میان مردم ایران هم دقت داشت. مردمانی که از سال‌های دور با قصه و داستانگویی و نقالی اوقات فراغت خود، از روزهای بلند تابستان گرفته تا شب‌های طولانی زمستان را پر می‌کردند، بیش از آن‌که طالب مطالعه کتب مذهبی یا اخلاقی باشند، دوست دارند آن را از زبان واعظی بشنوند و در زندگی به کار بندند. از این منظر ​ که منبر می‌تواند به غنای ادبیات بیفزاید یا دست‌کم این‌که​ به بقای شعر و ادب و داستان و قصه‌گویی برای مردم کمک کند.

بیم‌ها و امیدها

با وجود همه این فضایل، شکی نیست​ رسانه منبر هم با تهدیدهایی روبه‌روست. مهم‌ترین تهدید برای منبر، وجود رسانه‌های رقیب است. تلویزیون به عنوان مهم‌ترین و بیشترین مصرف فرهنگی مردم و اینترنت به عنوان جذاب‌ترین آنها، نبرد سختی را با رسانه‌های دیگر چون منبر آغاز کرده‌اند. نبردی نابرابر از این حیث که در یکی تصویر و گرافیک به کمک صوت آمده و جذابیت‌های بصری هم ایجاد کرده اما در دیگری، منبری باید نهایت تلاش خود را بکند که صرفا با کلام، مخاطب را پای منبر خود نگاه دارد. جالب است بدانیم ​ موضوع رقابت منبر با رسانه‌های دیگر حتی در هیات‌های مذهبی هم وجود دارد. در آنجا یک منبری به اندازه مداح مخاطب ندارد، زیرا عموم جوانان حاضر شده در هیات حوصله شنیدن سخنان را ندارند و برای هیجان و شور هیات به آنجا آمده‌اند.

با این همه، هنوز امیدهایی هست. توجه تلویزیون به منبر از قالب برنامه‌های دینی و برنامه‌های خاصی چون سمت خدا، ظهور منبری‌های جوان پسندی چون شهاب مرادی با بیان آرام و روان‌شناسی‌اش یا حجت الاسلام رنجبر با سخنان کوتاه و مثال‌هایش یا بقای سنتی‌هایی چون قرائتی و انصاریان این امید را به همراه دارد که رسانه منبر با وجود این حجم زیاد از رسانه و محتوای رسانه‌ای هنوز زنده است. با وجود این شکی نیست ​ منبر هم مثل هر پدیده دیگر در دوران مدرن به پوست اندازی نیاز دارد تا بتواند مخاطب را پای خود نگاه دارد حتی وقتی در ماه رمضان سریال مناسبتی برگزار می‌شود و وقتی اینترنت وای ـ فای رایگان در هیات باشد و اگر بدانیم چند دقیقه دیگر یک مداح پرشور به میان جمعیت خواهد آمد.

مصطفی مسجدی آرانی / جام جم