فشار صنعت دارویی بالا و پایین می‌شود

جایی که معمولا برای بیماران داروهایی تجویز می‌شود و آنها هم با کیسه‌‌ای پر راهی خانه می‌شوند و امیدوار که این دارو‌ها مرهم درد شوند. اگر بیماری خاصی گریبانگیر شما یا یکی از نزدیکانتان باشد، اهمیت حیاتی دارو برایتان ملموس‌تر است. این محصول کوچک چند گرمی که گاهی جان بیمار به آن گره خورده است، چگونه به دست مصرف‌کننده ایرانی می‌رسد؟ آیا کیفیت داروهای ایرانی و خارجی تفاوت‌ دارد؟ و معضلات تولیدکنندگان داخلی ما چیست؟ اینها پرسش‌هایی است که در این گزارش دنبال شفاف‌سازی آنها هستیم.

جای خالی ردپای محققان دیگر کشورها

فقط ۲۰ شرکت بین‌المللی خاص سراغ تولید داروهای جدید می‌روند و مابقی از روی این داروها کپی می‌کنند. کشور ما نیز در کپی‌کاری توانایی‌های لازم را دارد.

مهندس فرامرز اختراعی، رئیس سندیکای تولیدکنندگان دارو، مواد شیمیایی و بسته‌بندی آنها در گفت‌وگو با جام‌جم گفت: «ما و بسیاری از کشورهای دیگر دنباله‌رو شرکت‌های برند هستیم. کشورهایی که عضو تجارت جهانی (WTO) هستند یا دانش ساخت داروی جدید را از شرکت برند می‌خرند یا صبر می‌کنند و پس از به پایان رسیدن دوره پتنت، آن را کپی می‌کنند. ما چون عضو سازمان تجارت جهانی نیستیم، هیچ محدودیتی نداریم، یعنی به محض ورود دارویی جدید به بازار می‌توانیم نمونه داخلی و ژنریک (دنباله‌روی برند) آن را تولید کنیم.»

این داروهای نوترکیب ابتدا فقط به صورت انحصاری توسط شرکت سازنده تولید می‌شود و بسیار گران است، اما پس از فروش دانش ساخت آنها به دیگر شرکت‌ها یا به پایان رسیدن دوره پتنت به دلیل زیاد شدن آن دارو در بازار قیمت‌ آن کاهش می‌یابد. در واقع شرکت پیشرو هزینه تحقیقات خود را با قیمت گزاف دارو جبران می‌کند.

هرچند ساخت داروهای جدید فقط در انحصار شرکت‌های برند است، اما گاهی در خبرها می‌شنویم محققی ایرانی نیز موفق به ساخت دارویی خاص برای اولین بار شده است. دکتر نیکفر، معاون سازمان غذا و دارو در این باره به جام‌جم گفت: «این خبرها ویرایش شده نیست، برای مثال گاهی یک داروی ضد‌سرطان در دنیا تائید شده، اما چون برای این کار هزینه شده روند کار را مخفی می‌کنند که هر کسی آن را تولید نکند. در ایران گاهی شیوه فرموله کردن آن را یاد می‌گیرند و بعد می‌شنویم داروی ضد‌سرطان در ایران کشف شده، اما درواقع کشف نشده، زیرا مراحل اولیه ساخت این دارو قبلا توسط شرکت دیگری انجام شده است.»

دکتر کریمیان نیز معتقد است ما و حتی بسیاری از کشورهای پیشرفته غربی توانایی ساخت داروهای جدید را نداریم: «برای انجام چنین تحقیقاتی به سیستم گسترده‌ای شامل افراد متخصص و محقق در زمینه‌های مختلف، بودجه و... نیاز است که ما آن را نداریم. کسانی که ادعا می‌کنند در ایران داروی جدیدی را کشف کرده‌اند ادله‌ای ندارند، ما بیشتر در زمینه معجون‌های گیاهی و داروهای سنتی فعال هستیم.»

بنابراین با توجه به هزینه بسیار بالای ساخت داروهای جدید و نیاز به زیرساخت‌های متعدد به نظر می‌رسد صنعت داروسازی ما باید در جای دیگری خود را توانمند کند. بهتر است با اتکا بر توان کپی‌سازی داروهای بسیار پیشرفته، آنها را کپی‌ کنیم تا داروهای بسیار گران‌قیمتی را که وارد می‌شوند، با قیمت بسیار پایین‌تر و کیفیتی کاملا مشابه در اختیار مردم قرار دهیم.

واردات، دوای درد مردم

دکتر کریمیان ادعا می‌کند بتازگی واردات داروها آزادتر شده و در نتیجه وضع تولیدکنندگان داخلی دارو خوب نیست: «متاسفانه حتی داروهای برندی که مشابه ایرانی آنها را داریم، نه‌تنها وارد می‌شود، بلکه یارانه به آنها تعلق می‌گیرد. این موضوع فرهنگ و الگوی مصرف را در کشور عوض خواهد کرد.»

دکتر عبدالهی، معاون سازمان غذا و دارو تصریح می‌کند آمارها چیز دیگری می‌گویند: «مواد اولیه ایرانی و خارجی توسط تولیدکننده ایرانی به داروی ایرانی تبدیل می‌شود. وزارت بهداشت قول داده است هر ماده اولیه‌ای که در ایران تولید شد، کارخانه‌ها را مجبور ‌به خرید آنها کند، یعنی هیچ ماده اولیه ایرانی روی زمین نمی‌ماند.» به گفته این مقام مسئول، بیش از ۹۵ درصد حجم بازار ایران مصرف داخلی است که ارزش آن معادل ۶۵ درصد بازار است. بقیه وارداتی است که معمولا داروهای جدید دارای فناوری بالاست که معادل تولید داخل ندارند. پس داروهایی که تولید داخل دارند، وارد نمی‌شوند، به غیر از داروهای خاص برای بیماری‌های خاص و صعب‌العلاج که پزشکان، نمونه داخلی را برای بیمار خود تجویز نمی‌کنند.

مهندس اختراعی رئیس سندیکای تولیدکنندگان مواد اولیه دارویی، از تفاهم‌نامه سازمان غذا و دارو با بیمه و ستونی که تحت عنوان مابه‌التفاوت برند اضافه شده نیز شکایت دارد: «از بودجه‌ای که دولت در اختیار وزارت بهداشت گذاشته، بیش از سه هزار میلیارد تومان برای مابه‌التفاوت داروهای برند صرف می‌شود. این یعنی مردم به مصرف داروهای برند جذب شوند، هیچ جای دنیا به داروی برند یارانه نمی‌دهند.» اما معاون سازمان غذا و دارو مساله را جور دیگری می‌بیند: «این یارانه فقط شامل بیماری‌های خاص می‌شود، مثلا دارویی با قیمت ۳۵۰۰ تومان تاکنون حدود ۲۰۰۰ تومان آن یارانه بوده و با قیمت ۱۵۰۰ تومان به دست مصرف‌کننده می‌رسیده است. این ۱۵۰۰ تومان برای بیماران خاص مانند پیوندی‌ها، توسط بیمه پرداخت می‌شد و بیمار پرداختی نداشت. همچنین این دارو صددرصد بازار را در اختیار داشت، چون جایگزین ایرانی نبود. تا این که اولین داروی مشابه ایرانی آن ساخته شد. بیمه طبق مقررات خود وقتی دو داروی مشابه در بازار هست، داروی قیمت پایین را پوشش می‌دهد. ما هر دوی اینها را در بازار آزاد کردیم، یعنی نمونه خارجی با قیمت ۳۵۰۰ و داخلی ۱۵۰۰ فروخته می‌شود که نمونه داخلی برای حمایت از تولیدکنندگان داخلی صددرصد قیمتش از سوی ما پرداخت می‌شود.» دکتر عبدالهی معتقد است ورود داروهای برند فناوری را وارد کشور می‌کند، باید این داروها را وارد کنیم تا بتوانیم از روی آنها نمونه کپی و ژنریک را تولید کنیم.

صادرات کم است

در ایران بیش از نیمی از مواد اولیه تولید داخل و بقیه وارداتی هستند. کشور ما مانند تمام کشورهای دنیا مواد اولیه را از هند و چین وارد می‌کند. به گفته دکتر نیکفر، معاون سازمان غذا و دارو، صادرات ما شامل کشورهای همسایه مانند افغانستان، عراق وکشورهای آسیای‌میانه می‌شود که به دلیل مشکلات بانکی محدودتر شده است. مهندس اختراعی نیز اذعان می‌کند: «ما در تولید داروهای موثره جزو کشورهای پیشروی منطقه هستیم، ولی صادرات دارو از لحاظ حجم و اندازه قابل قبول نیست، زیرا کشور ما به دلایل مختلفی مانند تحریم، ثبات خوبی در این صنعت نداشته است. در مجموع فقط حدود ۲۰۰ میلیون دلار صادرات دارو داریم.»

به گفته رئیس سندیکای تولیدکنندگان مواد دارویی، بخش عمده‌ای از مواد واسطه‌ای مواد اولیه ساخت کشور وارداتی است که از دو کشور هند و چین وارد می‌شود. با توجه به جمعیت کم مصرف‌کنندگان ما در مقایسه با بازارهای هدف هند و چین در بسیاری از موارد نمی‌توانیم با آنها رقابت کنیم. همچنین مواد موثره دارویی در کشورهایی مانند افغانستان و عراق طرفدار ندارد، زیرا توانایی تبدیل آن را به دارو ندارند. پس بهتر است در صادرات دارو موفق شویم تا تولید مواد موثره نیز بیشتر شود.

کیفیت داروهای ایرانی

شاید شما هم گاهی از گوشه و کنار شنیده‌اید کیفیت داروهای ایرانی به پای نمونه خارجی نمی‌رسد یا شاید تاکنون تصور می‌کردید بهترین انتخاب یک بیمار، داروی خارجی و برند است، اما مهندس اختراعی که در زمینه ساخت مواد اولیه و موثره دارو فعالیت می‌کند، کیفیت داروی ایرانی را تضمین شده می‌داند: «امکان این که دارویی با کیفیت پایین تولید شود بسیار کم است. علاوه بر استانداردسازی مواد موثره و اولیه، داروی نهایی ساخته شده نیز با داروی برند، همسنگ‌سنجی می‌شود.»

حتی گاهی از پزشک خود می‌شنویم بهتر است نمونه خارجی دارو را مصرف کنیم. دکتر کریمیان ضمن عالی دانستن کیفیت داروهای ایرانی تاکید می‌کند: «پزشکان یا هر کسی که درباره بی‌کیفیت بودن داروی ایرانی صحبت می‌کند باید در یک محکمه از او سوال شود براساس کدام ادله علمی یا مطالعه کلینیکی چنین حرفی می‌زند؟ در هر جای دنیا اگر نتوان چنین ادعایی را ثابت کرد، آن پزشک مجازات و حتی راهی زندان می‌شود.» این پژوهشگر مرکز تحقیقات بیوشیمی و بیوفیزیک دانشگاه تهران درباره تمایل به استفاده از داروهای خارجی می‌گوید: «ما اعتماد به نفس نداریم و جنس خارجی را دوست داریم، اما دارو علم شیمی است و همه چیز آن قابل اندازه‌گیری است. دوم این که تولید دارو براساس استانداردهای بین‌المللی فارماکوپه انجام می‌گیرد. تک‌تک اجزای متشکله یک داروی ایرانی طبق موازین بین‌المللی و مونوگراف یواس‌پی آزمایش می‌شود. همچنین کارشناسان وزارت بهداشت به​صورت غیرمنتظره از فرآیند تولید بازدید می‌کنند.» او معتقد است داروی خارجی فقط جیب مردم را خالی می‌کند. البته گاهی توصیه پزشکان به استفاده از نوع خاصی دارو دلایل دیگری دارد، برای مثال اثر دارو با توجه به مدل دارورسانی آن فرق می‌کند. همان‌طور که مهندس اختراعی اشاره می‌کند، چند نوع دارو داریم: «قرص ساده، کپسول کنترل ریلیز، داروهای سینگل دوز که برای ۱۲ ساعت یا یک روز در بدن می‌ماند یا پچ پوستی که مانند چسب روی پوست می‌زنند و آرام‌آرام جذب بدن می‌شود، همچنین یک دارو ممکن است تزریقی یا خوراکی باشد که سرعت جذب آنها متفاوت است. بنابراین متناسب با نیاز بیمار، پزشک در مصرف شکل دارو دخالت می‌کند، ولی این که پزشکی نام برند یک دارو را به جای نام علمی و ژنریک توصیه کند، در دنیای پیشرفته درمانی جرم است. در کشور ما متاسفانه به این مسئله توجه نشده و باید از تجویز القایی جلوگیری شود.»

در حالی که تولیدکنندگان مواد اولیه داخلی دارو روی نقش پزشک در استفاده از داروهای ژنریک تاکید دارند، معاون سازمان غذا و دارو معتقد است هرچند استانداردهایی وجود دارد که باید رعایت شود، اما اینها در محیط غیرزنده است، نه زنده: «تاثیر دارو در محیط زنده به خصوصیات انسان‌ها بستگی دارد. درباره بیماران خاص وقتی بیماری تا دیروز از داروی ایرانی A استفاده می‌کرده، نمی‌تواند براحتی از فردا به جای آن، داروی B ایرانی را مصرف کند. بنابراین وقتی یک تولیدکننده، داروی جدیدی تولید می‌کند باید به مرور بیماران را به مصرف داروی خود سوق دهد.» به باور دکتر عبدالهی تجویز داروهای ایرانی توسط پزشکان به بازاریابی شرکت‌های تولیدکننده نیز بستگی دارد. شرکت‌هایی که در این زمینه علمی و قوی هستند، خیلی سریع توانسته‌اند بازار واردات را تصاحب کنند.

نیاز به خودباوری

به گفته مهندس اختراعی بازار داروی دنیا تقریبا نزدیک به یک تریلیون دلار است و 90 درصد آن را داروهای ژنریک پوشش می‌دهد که قیمت آنها کمتر از ۱۵۰ میلیارد دلار برآورد شده است. بنابراین با این​که فقط 10 درصد بازار در اختیار داروهای برند است، اما بیشتر پول‌ها به آنجا سرازیر می‌شود. منحنی رشد داروی ژنریک کشورهای پیشرفته‌ای مانند آمریکا، کانادا و کشورهای اروپایی نسبت به کل داروهای مصرفی به‌شدت صعودی است. مردم آمریکا بین سال‌های ۲۰۰۱ تا ۲۰۱۱ یک تریلیون دلار از طریق مصرف داروی ژنریک صرفه‌جویی کرده‌اند. این نشان می‌دهد مردم کشورهای پیشرفته خودشان مسیر سلامت خود را اصلاح می‌کنند.

از طرف دیگر دکتر عبدالهی، معاون سازمان غذا و دارو معتقد است تولید داخل باید تا حد ممکن قوی شود: «آمریکا به عنوان تولیدکننده اول دارو در دنیا فقط ۵۰ درصد دارویش تولید داخل است، ما ۹۵ درصد تولید داخل داریم. بهتر است دارویی را که تولید آن برایمان صرفه اقتصادی ندارد، وارد کنیم. در عوض با تولید بیشتر داروهای دیگر که می‌توانیم آنها را ارزان تولید کنیم، صادراتمان بیشتر می‌شود. شرکت بدون رقیب مرده است، باید رقابت وجود داشته باشد که قوی شویم. ما اجازه رقابت می‌دهیم، اما نه آنقدر که تولید داخلی بشکند. ما مطمئنیم هیچ شرکت تولید داخلی با سیاست‌های ما نمی‌شکند.»

مائده گیوه‌چین / جام‌جم