میراث اشغالگران برای میان​رودان

به موازات این درخشش تمدنی، منطقه میان رودان همیشه کانون بحران و التهاب سیاسی و اقتصادی نیز بوده است.

تصاحب منطقه عراق همیشه برای حاکمان دیگر کشورها وسوسه‌انگیز بوده و بین آنها جنگ و خونریزی‌های زیادی رخ می‌داده است. این منطقه، زمانی در تصرف ایران و برهه‌ای دیگر در معرض دست‌اندازی رومی‌ها قرار داشت. در دوره خلفای راشدین عراق جزو قلمرو حکومت اسلامی شد و در سال 61 غمبارترین حماسه خونین تاریخ یعنی حادثه کربلا در آن رقم خورد.

امویان، عباسیان، مغولان و سلسله آق‌قویونلو به ترتیب بر این سرزمین حکم راندند. در دوره صفویان بار دیگر، عراق ضمیمه خاک ایران شد. اما در سال 1535 میلادی قوای عثمانی با شکست دادن ایرانیان، عراق را به تصرف خود درآورده و تا جنگ جهانی اول که مقارن با شکست دولت عثمانی است، این کشور تحت نفوذ و مدیریت عثمانی‌ها قرار داشت. ستاره بخت عثمانی در بحبوحه جنگ جهانی اول در خاورمیانه رو به افول نهاد و مرد بیمار اروپا که از مدت‌ها قبل دچار ضعف و سستی شده بود با هجوم نیروهای بریتانیا، مجبور به واگذاری عراق به سر پرسی کاکس، سیاستمدار کهنه‌کار انگلیسی شد. این درواقع پایان حاکمیت عثمانی بر عراق بود.

توافقنامه سایکس ـ پیکو

در آستانه جنگ جهانی اول، در عرصه روابط بین‌الملل و صف‌بندی سیاسی کشورهای جنگ‌طلب اروپایی، ساختار جدیدی در فضای سیاسی خاورمیانه پدید آمد. در شانزدهم می ‌1916 براساس موافقت‌نامه پنهانی سایکس ـ پیکو وزرای امور خارجه انگلیس و فرانسه سرزمین‌های عربی و متصرفات عثمانی بین این دو کشور تقسیم شد.

سال 1917 ارتش بریتانیا ابتدا بغداد و سپس کرکوک را که طبق قراردادی متعلق به فرانسه بود به تصرف خود درآورد. پس از جنگ جهانی اول، کنفرانس صلح پاریس (بیست و نهم ژانویه 1919) هیچ توجهی به اعطای استقلال ملت‌های خاورمیانه نکرد. از این‌رو قدرت‌های بزرگ بی‌آن‌که نظر مردم عراق را بدانند، براساس تصمیمات کنفرانس «سان رمو» در بیست و پنجم آوریل 1920 عراق را تحت قیمومیت انگلیس درآوردند. ترتیبات جدید اعتراضات عمومی مردم عراق و در راس آن مرجعیت شیعه را در پی داشت. آیت‌‌الله میرزا محمدتقی شیرازی فتوای نپذیرفتن سلطه بیگانه را صادر کرد. عراقی‌ها بر مبنای فتاوای جهاد روحانیون، لباس رزم پوشیده و در مراکز مذهبی حاضر شدند. چهارم شوال 1338 قمری (ژوئن 1920) هزاران نفر از شیعیان، در صحن حضرت سیدالشهدا(ع) اجتماع کرده و آیت‌الله شیخ محمد خالصی‌زاده برای آنان خطابه‌ای شورانگیز ایراد کرد. این هیجان حماسی که قیام 1920 مردم عراق علیه بریتانیا را رقم زد، به تقابل نیروهای انگلیسی با معترضان انجامید و کربلا توسط فردی به نام ماژربولی محاصره شد. گروه‌های عشایری هم که با تحریک و تشویق آیت‌الله کاشانی به صفوف انقلابیون پیوسته بودند، رعب و وحشتی در دل سربازان بریتانیایی ایجاد کردند. اولین برخورد مسلحانه خونین بین عراقی‌ها و نظامیان بریتانیا در رمیثه (در منطقه دیوانیه کنونی) اتفاق افتاد و ادامه این روند باعث شد در مارس 1920 انگلیس طبق نقشه‌ای سلطنت عراق را به ملک فیصل واگذار کند. به این ترتیب عراق در اکتبر 1932 رسما استقلال خود را به دست آورد.

پس از استقلال

عراق سال 1945م به عضویت سازمان ملل متحد درآمد و یکی از اعضای بنیانگذار اتحادیه عرب شد. در طول دهه 1950 دولت عراق با کمپانی‌های نفتی خارجی قراردادی را امضا کرد که به آنها اجازه تولید نفت در عراق را می‌داد. این کشور سال 1956 به پیمان بغداد پیوست؛ پیمانی که اعضای آن کشورهای ترکیه، پاکستان، بریتانیا و عراق بودند و ایران هم بعد به آن پیوست.

سقوط پادشاهی عراق در سال 1958 طی یک کودتای نظامی به دست گروهی از واحدهای ارتش که خود را افسران آزاد می‌نامیدند، دوران تازه‌ای را در عراق پدید آورد. آنها تمام خانواده سلطنتی ملک فیصل دوم و نایب‌السلطنه را قتل‌عام کردند و جسد شاه جوان را به نقطه نامعلومی فرستادند. پس از کودتا حکومت نظامی اعلام شد و عبدالکریم قاسم به‌عنوان نخستین رئیس‌جمهور عراق، زمام امور این کشور را به دست گرفت. وی که گرایش چپ روانه داشت، به سمت شوروی سابق متمایل شد و از این‌رو، سیاست‌های او مورد اعتراض برخی از هم‌مسلکانش قرار گرفت. در نتیجه کودتای دیگری علیه او صورت گرفت که در هشتم فوریه 1963 و به رهبری عبدالسلام عارف بود. عبدالسلام اما در سال ۱۹۶۶ در یک حادثه مشکوک هوایی کشته شد و برادرش عبدالرحمان عارف به قدرت رسید. در سال 1968، با کودتای بعثی‌ها، عبدالرحمان عارف نیز برکنار و احمد حسن البکر به کمک شورایی به نام «شورای انقلاب» قدرت را در عراق به دست گرفت. دوران بعثی‌ها به دوران اختناق و سرکوب شدید شهرت دارد.

دیکتاتوری صدام حسین

روند تحولات عراق، پنج ماه پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران شتاب بیشتری به خود گرفت. در شانزدهم جولای 1979 مردم عراق شاهد آن بودند که حسن البکر بر صفحه تلویزیون ملی عراق ظاهر شد و با بیان این‌که «وضع جسمانی من دیگر اجازه نمی‌دهد مسئولیت‌هایی را که شورای رهبری افتخار انجام آنها را به من داده است انجام دهم»، ضمن کناره‌گیری از سمت خود صدام حسین را به جانشینی برگزید. صدام چهره‌ای جاه‌طلب بود. او بلافاصله بعد از به دست‌ گرفتن قدرت، پاکسازی خونینی را در ساختار سیاسی این کشور برپا کرد و بسیاری از مخالفان خود را در حزب بعث محاکمه کرد و به جوخه اعدام سپرد. وی در بعد خارجی نیز تحرکاتی را انجام داد. از آنجا که یکی از دغدغه‌های او، صدور انقلاب اسلامی ایران بود، با استفاده از ضعف و ناتوانی کشورهای منطقه با این بهانه که سپر مدافع مرزهای شرقی امت عرب است و شمشیر جهان عرب در دستان اوست، به جنگ تمام عیار با ایران روی آورد.

از مدت‌ها قبل میان ایران و عراق، اختلافات مرزی وجود داشت و در برخی مقاطع نیز این دو کشور تا اقدام نظامی علیه یکدیگر پیش رفته بودند، اما در نهایت با امضای عهدنامه الجزایر اختلافات بین دو کشور تا حدودی حل شد. ایران امضای این قرارداد را به منزله پایان اختلافات مرزی تلقی کرد، اما عراق که آن موقع در موضع ضعف قرار داشت، امضای قرارداد را فرصتی برای تجدید سازمان رزمی و تقویت قوای نظامی خود می‌دانست.

در سپتامبر 1980 ـ 31 شهریور 1359 ـ عراق با بمباران مراکز نظامی و اقتصادی ایران، رسما جنگ تحمیلی را شروع کرد و به اشغال بخش‌هایی از خاک ایران پرداخت. این جنگ به مدت هشت سال یعنی تا سال 1988 طول کشید. صدام که سودای رهبری جهان عرب را در سر می‌پروراند، با سرنگونی رژیم شاه تصور می‌کرد زمان انتخاب عراق به‌عنوان ژاندارم منطقه فرارسیده است. جنگ تحمیلی عراق علیه ایران که با وجود حمایت گسترده کشورهای منطقه و قدرت‌های بزرگ استمرار پیدا می‌کرد، با دفاع جانانه نیروهای ایرانی مواجه شد و عراق را در رسیدن به اهدافش ناکام گذاشت. سرانجام با پذیرش قطعنامه 598 از سوی ایران، آتش‌بس برقرار و جنگ خاتمه پیدا کرد، اما از آنجا که بی‌پروایی‌های جنگ‌سالار عراق‌ گویی تمامی نداشت، صدام حسین با بهانه‌هایی واهی این‌بار به کویت حمله کرد. (1369ش1990م)‌

نیروهای عراقی ساعت 2 بامداد دوم آگوست 1990 وارد خاک کویت شدند و در عرض 8 ساعت این کشور را به تصرف خود درآوردند. طبیعی بود چنین اقدامی با واکنش مثبتی از سوی مجامع بین‌المللی مواجه نخواهد شد. تلاش‌های بین‌المللی برای انصراف عراق از ادامه این روند صورت گرفت و البته به جایی نرسید. دیکتاتور عراق سری پرنخوت داشت. جامعه ملل ابتدا با تحریم‌های اقتصادی، قصد تنبیه عراق را داشت، اما صدام کوتاه نیامد. دولت‌های غربی به اقدام نظامی علیه عراق روی آوردند و حمله 30 کشور دنیا علیه عراق، در شانزدهم ژانویه 1991 کلید خورد. طی این جنگ عراق با تلفات سنگینی مواجه شد و سرانجام بعد از جنگی 43 روزه که بین عراق و نیروهای چند ملیتی رخ داد، مجبور به ترک کویت شد. ویرانی و نابسامانی عراق بعد از دو جنگ ویرانگر و شکنجه و آزار معترضان سیاسی، نارضایتی گروه‌های قومی و مذهبی موجب شد برخی تشکل‌های سیاسی ازجمله مجلس اعلای انقلاب اسلامی عراق، سازمان الدعوه، کردها (شامل حزب دمکراتیک کردستان به رهبری مسعود بارزانی و اتحادیه میهنی کردستان به رهبری جلال طالبانی)، حزب امت جدید به رهبری سعد صالح جبر، حزب کمونیست و حزب ناسیونالیست‌های مستقل دست به اعتراض زده و در قالب یک اقدام مسلحانه شورش کنند؛ شورشی که با وجود برخی پیشروی‌های اولیه توفیقی به دست نیاورد و در نهایت این قیام با خشونت تمام سرکوب شد.

ورود اشغالگران جدید

سرکشی‌های دیکتاتور عراق و انجام برخی تحقیقات مشکوک، آمریکا را بر آن داشت تا در مورد ایجاد تغییرات اساسی در نظام سیاسی عراق تدابیری بیندیشد. فضای برخورد با کشورهای اسلامی بعد از حادثه 11 سپتامبر و توان تسلیحاتی صدام برای ناامن کردن منطقه و بلندپروازی‌های خطرناک او بهانه کافی را به دست آمریکا برای حمله به عراق می‌داد. از این‌رو در دسامبر 1999 کمیته‌ای در آمریکا به منظور بررسی تاسیسات نظامی عراق تشکیل شد. براساس گزارش‌های این کمیته عراق درصدد توسعه سلاح هسته‌ای بود. در ماه ژوئن، این کشور به قاچاق اجزای لازم برای ساخت سیستم‌های غنی‌کننده اورانیوم متهم شد و با انتشار این اخبار، زمینه اقدام نظامی آمریکا و انگلیس علیه عراق فراهم گردید. اینها البته همه ادعاهایی بود که هرگز ثابت نشد و حتی اطلاعات به دست آمده بعدها عکس آن را اثبات کرد، با این حال آمریکا برای منافع تبلیغاتی و نظامی خود آماده جنگ شده بود. جنگی که سه هفته بیشتر طول نکشید و به سرنگونی رژیم بعثی به رهبری صدام حسین منجر شد. روز دوشنبه 24 آذر 1384 بود که یک مسئول پنتاگون از شبکه العربیه، خبر دستگیری صدام را 9 ماه بعد از سقوط بغداد اعلام کرد. با سقوط صدام دوران جدیدی در تاریخ سیاسی عراق آغاز شد؛ دورانی که با اشغال ده ساله آمریکا همراه بود. بسیاری از صاحب‌نظران مشکلات امروز عراق را زاییده جنگ‌طلبی‌های صدام و دوران ده ساله اشغالگران بعد از او می‌دانند. طی ده سال گذشته عراق همواره شاهد اقدامات تروریستی و اختلافات سیاسی بوده است، نگاهی به تاریخ گذشته این کشور نیز نشان می‌دهد عراق هرگز روی آرامش به خود ندیده و همواره شاهد درگیری و نزاع‌های داخلی یا خارجی بوده است.

فتاح غلامی‌ ‌/‌ جام‌جم