«زندگی خصوصی» عمومی

در واقع کارآگاهی خصوصی مثل او و ماموران وظیفه‌شناس دیگر در سراسر دنیا به واسطه شغلشان این مجوز را دارند که برای احقاق حقی پایمال شده و خونی که به ناحق ریخته شده، آستین بالا بزنند و مجرمان را شناسایی و برای مجازات تحویل قانون و عدالت بدهند. از این منظر نمی‌توان به افراد زبده و خبره‌ای چون شرلوک هولمز، خانم مارپل، کارآگاه کاستر، ناوارو و کارآگاه ویژه بخش جنایی و دِرِک خرده گرفت و آنها و همکاران خدومشان را به فضولی و نقض حریم خصوصی دیگران متهم کرد.

اما از سوی دیگر مثلا کاری که شخصیت هری کاول (جین هاکمن) در فیلم تماشایی فرانسیس فورد کاپولا یعنی «مکالمه» انجام می‌دهد، عملی خلاف عرف و قانون و مذموم است و باعث نقض حریم خصوصی افراد می‌شود. هری، جاسوسی است که با استراق سمع زندگی خصوصی افراد و فروش اطلاعات آنها باعث کشته شدنشان می‌شود.

فیلم آلمانی و تحسین شده «زندگی دیگران» هم اثری با همین مضمون است و در آن یک بازجو و مامور شنود پلیس امنیت آلمان شرقی سابق به نام گئورد، زندگی یک نمایشنامه‌نویس را زیرنظر می‌گیرد تا با پیدا کردن مدرک معتبری علیه او، فعالیت‌هایش را متوقف کند.

در پایان هردوی این آثار دو شخصیت اصلی دچار عذاب وجدان می‌شوند و همه باورهایشان به سیستم فاسدی که چنین تجاوز و رفتارهای غیرانسانی را از آنها طلب می‌کرد، از دست می‌دهند. این عذاب وجدان و شکست روحی در نگاهی فرامتنی و خارج از دنیای این آثار نمایشی قابل تاویل و تفسیر و بررسی است. مساله‌ای که از میل فطری و ذاتی انسان‌ها ناشی می‌شود و آدم‌ها دوست دارند حریم شخصی‌شان حفظ شود و کسی به آنها تعرض و تجاوز نکند.

موضوع حریم خصوصی که در همه جای دنیا امری پذیرفته شده است، ریشه در تاکیدات آسمانی و دینی دارد. ادیان مختلف بارها به حفظ حریم شخصی و احترام به حقوق دیگران تاکید کرده و از انسان‌ها خواسته‌اند درباره مسائل خصوصی همدیگر تجسس نکنند. قرآن کریم و دین اسلام هم به​وفور در این مورد سخن گفته است و احادیث و روایات بسیاری از بزرگان دین در این زمینه وجود دارد.

هرچند در منابع صدر اسلام شاید به طور مستقیم از عبارت حریم شخصی و خصوصی استفاده نشده باشد، اما این مفهوم در قالب مباحثی چون حق مالکیت و حق غیرقابل تعرض بودن حقوق وابسته به شخصیت قابل ردیابی و شناسایی است. از نظر شرع هیچ کس حق دخالت و تجسس در حریم شخصی دیگران را ندارد و در گفتارهای بسیاری بر لزوم امنیت در خانه و محیط خصوصی زندگی آدم‌ها تاکید و سفارش شده است.

آیه 12 سوره حجرات می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیرًا مِّنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا یَغْتَب بَّعْضُکُم بَعْضًا أَیُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَن یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتًا فَکَرِهْتُمُوهُ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَّحِیمٌ؛ ای کسانی که ایمان آورده‏اید، از بسیاری از گمان​ها بپرهیزید که پاره‏ای از گمان‌ها گناه است و جاسوسی نکنید و بعضی از شما غیبت بعضی‌ها را نکند. آیا کسی از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده‏اش را بخورد. از آن کراهت دارید [پس] از خدا بترسید که خدا توبه‏پذیر مهربان است.

از جمله تاکیدی «وَلَا تَجَسَّسُوا» به خوبی و روشنی می‌توان به این برداشت رسید که خداوند انسان‌ها را از سرک کشیدن و دخالت در امور دیگران نهی کرده است. هدف اسلام و ادیان دیگر از این تاکیدات، حفظ و مصونیت آبرو و شانیت آدم‌هاست. کلمه حریم در اصطلاح فقهی به معنای چیزی است که نزدیک شدن به آن برای فردی بجز صاحبش ممنوع است. حقوق و نظام قضایی ما هم که پایه و اساس آن مبتنی بر شرع است حریم خصوصی را این چنین تعریف می‌کند: حریم شخصی آن بخش از زندگی انسان است که هرگونه تصمیم‌گیری، اطلاع، ورود و نظارت بر آن به‌طور انحصاری دراختیار خود اوست و مداخله دیگران در آن بدون اذن شخص مجاز نیست.آزادی اندیشه و عقیده، کنترل بر جسم، برخورداری از خلوت و تنهایی، کنترل اطلاعات شخصی و ارتباطات خصوصی از مصادیق حریم خصوصی افراد است. اصل بیست و دوم قانون اساسی ایران می‌گوید: حیثیت، جان، مال، حقوق، مسکن و شغل اشخاص از تعرض مصون است، مگر در مواردی که قانون تجویز کند. اعلامیه جهانی حقوق بشر که دهم دسامبر 1948 به تصویب رسید هم به طور واضح و با صراحت بر حفظ حریم خصوصی افراد تاکید می‌کند و بحث آبرو و حیثیت انسان‌ها را پیش می‌کشد.

با این‌که همگان در همه جای دنیا و براساس دین، عرف، عقل، وجدان و بایدهای اخلاقی به بحث حریم خصوصی اعتقاد و باور دارند، اما همین مساله بسته به فرهنگ‌ها و جوامع مختلف متفاوت است و هر کشور و ملتی باتوجه به قوانین و مبانی عرفی خودش با آن روبه‌رو می‌شود. مثلا ممکن است فرهنگ یک کشور اروپایی با مساله حریم خصوصی آزادانه‌تر برخورد کند، اما همان موضوع در کشور ما باتوجه به باورها و اعتقادات دینی و ملی تعریف متفاوتی داشته باشد. باتوجه به تعاریف بیان شده و اهمیت حریم خصوصی، شرایط چهره‌های مشهور و بویژه هنرمندان درخصوص این مساله به چه شکل است و حریم شخصی آنها چگونه تعریف می‌شود؟ آنچه مسلم است هنرمندان و افراد شناخته شده همچون سایر افراد یک جامعه از حقوق شهروندی برخوردارند و همگان موظف به رعایت حریم خصوصی آنها هستند، اما ذات حرفه جذاب بازیگران، کارگردانان یا چهره‌های مشهور و محبوب ورزشی آنها را چنان در معرض توجه و پیگیری مخاطبان قرار می‌دهد که تعاریف عبارت‌هایی چون حریم عمومی و خصوصی را مخدوش می‌کند.

علاقه وافر مردم به این چهره‌ها گاهی چنان دردسرساز می‌شود که دیگر آن عینک‌های آفتابی کذایی و طفره‌رفتن‌ها هم افاقه نمی‌کند و حریم شخصی آنها آماج آسیب و تعرض قرار می‌گیرد.

متاسفانه در برخی موارد گرایش عده‌ای به سردرآوردن از خصوصی‌ترین مسائل هنرمندان به حس و صفتی مالیخولیایی تبدیل می‌شود و آنها عملا دست به تجاوز و تعرض به حقوق چهره‌ها می‌زنند. میلی که البته ناشی از آموزش‌های نادرست و مسیر تربیتی غلطی است که از کودکی دامنگیر آنها شده و به ایشان نیاموخته چنین فضولی‌ها و سرک کشیدن‌هایی به دور از اخلاق و انصاف و انسانیت است. چنین می‌شود که برخی آدم‌ها دوست دارند عکس بی‌حجاب یک بازیگر خانم را ببینند یا سر از خصوصی‌ترین روابط بازیگران و ورزشکاران درآورند و بدتر از آن، در افشا و فریاد زدن آن از هیچ کوششی دریغ نکنند.مخاطبان البته بخش زیادی از اطلاعات و اخبار درست یا نادرست درخصوص هنرمندان و سایر چهره‌ها را به‌طور مستقیم دریافت نمی‌کنند، بلکه این رسانه‌های مکتوب و مجازی هستند که با انتشار اخبار و عکس‌هایی افراد را به صرافت کنجکاوی و پیگیری می‌اندازند. نشریات و رسانه‌های مجازی که روز به روز در سراسر جهان به تعدادشان اضافه می‌شود، بنا به حرفه خود و ادامه حیات و پاسخ دادن به تقاضای مخاطبان، به طور طبیعی نیاز به اخبار و تصاویر دارند. رسانه‌های معتبر و اخلاقمداری که به وظیفه و رسالت مهم و ارزشمند خود آگاه و واقفند در این مورد مسیر درست را طی می‌کنند و برای پر کردن صفحات نشریه و سایت خود از اصول اخلاقی و انسانی تخطی نمی‌کنند و صرفا اخبار درست و قابل انتشار را منتقل می‌کنند، اما آنها که غیرمنصف و بی‌وجدان هستند، چشم بر انسانیت و اخلاق می‌بندند و برای کسب منفعت مادی بیشتر دست به انتشار اخبار و عکس‌هایی از حریم خصوصی چهره‌های سرشناس می‌زنند و با افتخار ملقب به نشریات زرد می‌شوند.

احمدرضا شاه علی در مقاله «اخلاق رسانه و حریم خصوصی» به واکاوی موضوع بایدها و نبایدهای رسانه‌ها در زمینه حریم شخصی می‌پردازد و می‌نویسد: «حریم خصوصی اشخاص یکی از بارزترین مسائلی است که در بحث اصول «اخلاق رسانه» و نیز حقوق رسانه مطرح می‌شود. به‌ طور کلی پنج مساله اصلی، رابطة اخلاقی رسانه‌ها را با افراد، گروه‌ها و جامعه شکل می‌دهد که عبارتند از: تجاوز به زندگی خصوصی افراد، حقیقت‌گویی و تخلف از آن، بهره‌برداری نامشروع و سوء‌استفاده، خشونت و جنایت و مشارکت مردم یا فقدان آن در ارتباطات رسانه‌ای. به این ترتیب، تجاوز به زندگی خصوصی افراد در رأس مسائل اخلاقی رسانه‌ها قرار می‌گیرد و به دلیل اهمیت موضوع، اصل ششم «اصول بین‌المللی اخلاق حرفه‌ای در روزنامه‌نگاری» که پایه‌ای برای تدوین قوانین در سطوح ملی و منطقه‌ای محسوب می‌شود، به این موضوع اختصاص یافته است.»

او ادامه می‌دهد: «در این اصل تصریح شده است احترام به حق فردی، حفظ حریم و اسرار خصوصی و شئون انسانی که با قوانین ملی و بین‌المللی مربوط به حفظ حقوق و شهرت افراد هماهنگ است، بخشی جداناپذیر از معیارهای حرفه‌ای روزنامه‌نگاری به شمار می‌آید.»

اما بحث اصلی اینجاست که مرز و قلمروی نزدیک شدن رسانه‌ها به زندگی هنرمندان تا کجاست؟ چهره‌های سرشناس به اقتضای شغلشان همواره در معرض توجه هستند و همواره جایی میان اخبار دارند. از سوی دیگر مردم هم به دلیل علاقه به آنها دوست دارند، جدا از اطلاع زندگی حرفه‌ای آنها از زندگی خصوصی‌شان نیز سردربیاورند. رسانه‌ها به عنوان واسطه‌ای مطمئن و مورد وثوق نقش مهم، تاثیرگذار و تعیین‌کننده‌ای در این میان دارند و می‌توانند حد و مرز این اطلاع‌رسانی و حریم عمومی و خصوصی را مشخص کنند.

ولی گاهی شاهد هستیم هنرمندان با صدای بلند و طلبکارانه از اقدام نشریه‌ای درخصوص انتشار خبر و عکسی خصوصی گلایه کرده و حتی با صراحت تمام آن را تکذیب می‌کنند و این عمل را ناقض حریم خصوصی خود می‌دانند. نکته‌ای که نباید از آن غافل شد این است که در معرض توجه و در صدراخبار قرار گرفتن، یکی از ویژگی‌های شهرت است و همان‌طور که هنرمندان و چهره‌های سرشناس به واسطه رسانه‌ها محبوب قلوب مردم می‌شوند، باید پیه آسیب‌ها و عوارض سرشناس بودن را هم به تن خود بمالند.

البته این کلام به هیچ وجه به معنای تائید اقدامات نادرست برخی رسانه‌های زرد و کاسبکار نیست، بلکه گاهی هم باید اذعان کرد به مصداق تا نباشد چیزکی، مردم نگویند چیزها، این گفتارها و رفتارهای نسنجیده خود هنرمندان و چهره‌هاست که باعث حاشیه و جنجال می‌شود که نمونه اخیر آن را در گفتار یکی از بازیگران سرشناس طنز سینما و تلویزیون شنیدیم. این حق طبیعی رسانه‌هاست که اگر هنرمندی رفتار و کرداری خلاف قانون و عرف جامعه داشت، اخبار و عکس‌های او را منتشر کنند تا مخاطبان از برخی چهره‌ها بت نسازند و از کارهای خطا و نادرست آنها مطلع شوند و آگاهانه‌تر با مسائل مواجه شوند.

بحث نقض حریم خصوصی که گاهی برای توجیه و دفاع از سوی چهره‌ها به کار می‌رود، در چنین مواردی به هیچ عنوان کارکرد ندارد و نمی‌توان مثلا به بهانه حفظ اسرار و حریم شخصی، از عمل خلاف عرفی یا اقدامات نادرست آنها چشم پوشید و آن را منعکس نکرد.

گاهی متاسفانه هنرمندان و چهره‌های سرشناس ما بسادگی آن وجه الگووار و تاثیرگذار خود را در جامعه از یاد می‌برند و خود را مجاز به انجام هر گفتار و اعمالی می‌دانند. اتفاقا اینجاست که رسانه‌های عادل باتوجه به رسالت اجتماعی‌ای که به عهده دارند، باید بدون غرض‌ورزی و بزرگنمایی نسبت به انعکاس چنین اخباری اقدام کنند تا دیگر شاهد موارد مشابه و احتمالی در آینده نباشیم.

از سوی دیگر برخی رسانه‌ها نیز نباید پا را از گلیم حرفه‌ای خود فراتر بگذارند و بدون دلیل و براساس مستندات موهوم و بی‌پایه با آبروی افراد اعم از شناخته شده و ناشناخته بازی کنند و خودشان را تعرض به حریم خصوصی دیگران مجاز بدانند.

چه خوب می‌شود روزی برسد که در تاکسی، مترو، اتوبوس و هر مکان عمومی و خصوصی دیگری از باب کنجکاوی و آن میل شیطانی تجسس، به تلفن همراه، لپ تاپ و وسایل شخصی دیگران سرک نکشیم و سخن دوستانه و خانوادگی‌شان را استراق‌سمع نکنیم. چه خوب می‌شود اگر روزی برسد که پای اینترنت و فضای مجازی ـ که با پیشرفت سرسام آورش همگام با مزایای فراوان، آفت‌های این چنینی را هم به ارمغان آورده ـ با ولعی گناه‌آلود دنبال دیدن عکس‌های خصوصی و خانوادگی هنرمندان و سایرین نباشیم و چه خوب می‌شود که همه رسانه‌ها، همه هنرمندان و همه مردم به حریم‌ها احترام بگذارند، چرا که آدمی حرمتی دارد به درازای تاریخ هستی. حفظ حریم خصوصی و رفتار شایسته متقابل در حریم عمومی احترام به ذات پاک و شریف انسان و خالق اوست.

علی رستگار‌ /‌ گروه فرهنگ و هنر