کاخ‌نشینی در میان کوخ نشینان

اتفاقی که در فاصله 10 سال، دو بار در ایران تکرار شد. سال 1357 سکونتگاه شاه ایران به دست مردم افتاد و حدود 10 سال بعد منزل امام خمینی (ره) برای بازدید عموم باز شد تا مقایسه سرنوشت دو حاکم به فاصله 10 سال و دیدن محل زندگی آنها عبرتی باشد در پیش چشم مردم و جهانیان.

اقامتگاه رهبران ایران از زمان‌های قدیم با محل کار آنان در یک محل بوده است؛ محلی که عموما کاخ خوانده می‌شده است. به طور مشخص از زمان قاجار به این اقامتگاه‌ها خواهیم پرداخت.

اقامتگاه رسمی شاهان قاجار کاخ گلستان بوده است؛ کاخی که تاریخ آن به ابتدای هزاره دوم هجری قمری و زمان شاه عباس صفوی برمی‌گردد و در زمان کریمخان زند به آن توجه شد؛ اما شهرت خود را از زمانی داشت که آغا محمدخان قاجار در آن تاجگذاری و سکونت کرد. پادشاهان بعدی قاجار تا زمان احمدشاه نیز در این کاخ سکونت داشته‌اند.

کاخ گلستان بخش‌های مختلفی دارد که هر کدام برای یک کارکرد مسکونی یا حکومتی آن زمان ترتیب داده شده است. این کاخ حدود یک سال پیش به فهرست میراث جهانی سازمان بین‌المللی یونسکو وارد شد. ذکر این نکته ضروری است که نه تنها سلسله قاجار بلکه حکومت پهلوی و برخی دیگر از حکومت‌ها و پادشاهان ایرانی هم اقامتگاه تابستانی و زمستانی خود را داشتند و به مناسبت در محل‌های مختلفی ساکن می‌شدند.

بعد از قاجاریه، کاخ شاهی به سعدآباد منتقل شد. این کاخ در دوران قاجار تاسیس شد تا اقامتگاه تابستانی شاهان باشد، ولی بعد از کودتای 1299 رضاخان، این کاخ به عنوان اقامتگاه وی انتخاب شد. بعید نیست تلاش رضاخان برای قاجارزدایی از حکومت، دلیل این تغییر محل باشد.

در دوران پهلوی، 18 کاخ در این مجموعه تاریخی ساخته شده تا محل سکونت افراد مختلف این خاندان باشد. رضاخان البته پس از کاخ گرم و نرم سعدآباد مجبور شد مدتی در جزیره موریس و پس از آن در آفریقای جنوبی اقامت کند. منزل رضاخان در آفریقای جنوبی هم‌اکنون در تملک سفارت جمهوری اسلامی در پرتوریاست.

شاه بعدی یعنی محمدرضا پهلوی، یکی از ساکنان کاخ سعدآباد بود اما سال 1337 دستور داد در محلی که به‌عنوان استراحتگاه شاهان قاجار در محله نیاوران بود، کاخی بسازند. پس از 9 سال این محل آماده بهره‌برداری شد و شاه در آن سکونت کرد.

مساحت ساختمان این کاخ حدود 9000 مترمربع است و از ویژگی‌های برجسته آن می‌توان به داشتن سینمای اختصاصی اشاره کرد. اتاق کار فرح هم در این ساختمان بوده است، از این‌رو در کنار فضای مسکونی، خاصیت اداری هم داشته است.

اما شاید جالب باشد که بدانیم نخست‌وزیران این عصر در کدام منطقه سکونت داشتند. یکی از مهم‌ترین نخست‌وزیران عصر قاجار تاثیر فراوان هم در مشروطه داشته، حسن پیرنیا معروف به مشیرالدوله بوده است.

محل زندگی او هم‌اکنون به‌عنوان یک اثر ملی در منطقه منوچهری تهران میان لاله زار و فردوسی قرار گرفته است.

در سال‌های اخیر با این‌که یک موسسه پژوهشی طبی در محل مستقر بوده، این ساختمان مصون از آسیب نبوده و باعث نگرانی‌هایی برای دوستداران میراث فرهنگی شده است.

نخستین نخست‌وزیر عصر رضاخان، سیدضیاءالدین طباطبایی هم در سعادت آباد کنونی تهران سکونت داشت و یکی از ملاکان این منطقه بود.

اسدالله علم، یکی از معروف‌ترین نخست وزیران دولت پهلوی دوم، محل سکونتش در منطقه دزاشیب بوده که اکنون مرکز علوم و ستاره‌شناسی تهران است.

امیرعباس هویدا ظاهرا در خیابان مقدس اردبیلی و محله ولنجک ساکن بوده است. دکتر محمد مصدق هم خانه‌ای در خیابان کاخ تهران داشت؛ خیابانی که این روزها فلسطین نام دارد.

چه کاخ گلستان باشد و چه نیاوران؛ حاکمانی که کاخ‌نشین بودند نشان دادند نتوانستند در ایران جایگاه ثابتی پیدا کنند و همین باعث شد ندای امام خمینی(ره) در گوش کوخ‌نشینان دلنشین باشد.