تریاک مجانی ‌در ‌قهوه‌خانه‌ها

این شیره در ابتدای خروج از میوه کپسول شکل خشخاش سفیدرنگ است ولی در مجاورت هوا تغییررنگ داده، ابتدا زرد و سپس قهوه‌ای می‌شود. شیره حاصل حاوی آلکالوئید بسیار است.

تریاک از جمله مواد مخدری است که قرن‌ها خوردن و کشیدن آن در ممالک شرق متداول بوده است. مصرف تریاک به منزله دارویی مسکن و اثربخش در ایران نتیجه تحقیقات دو پزشک ایرانی بوعلی سینا و حکیم فخر رازی بوده است. آنان در شمار نخستین پزشکانی بودند که در قرن دهم میلادی به گونه‌ای همه‌جانبه تریاک را شناختند و آن را به عنوان پادزهر مورد استفاده قرار دادند و به جهانیان شناساندند، آنها همچنین به اثرات سوء آن بر بدن نیز آگاه بودند.

به طور کلی استعمال تریاک در ایران را برخی ره‌آورد حمله اعراب یا چنگیز به ایران می‌دانند و دسته‌ای معتقدند که سپاه نادرشاه هنگام اقامت خود در هندوستان تریاک‌کشی را از هندی‌ها فراگرفته و با خود به ارمغان آورده‌اند. تا قبل از دوره صفویه به تریاک افیون می‌گفتند که اشعار زیر بیانگر آن است:

چه حال است این که مدهوشند یکسر که پنداری که خوردستند هیپون (ناصر خسرو)‌

از آن افیون که ساقی در می‌افکند حریفان را نه سر ماند و نه دستار (حافظ)‌

در زمان صفویه خوردن حب تریاک و نوشیدن شربت کوکنار (جوشانده خشخاش) متداول شد. به احتمال زیاد شروع جنگ میان ایران و عثمانی و ایجاد مناسبات میان شاهان صفوی و سلاطین عثمانی باعث رواج خوردن افیون در ایران شده است. در عهد صفویه اعتقاد بر این بود که خوردن شیره کوکنار آدمی را دلیر می‌کند. تریاک که حاوی شیره کوکنار، هل، جوز هندی، دارچین، زعفران، عنبر یا جوزبویا بود ابتدا در زمان شاه طهماسب اول به صورت پراکنده میان اعیان و درباریان رواج پیدا کرد و سپس در میان توده مردم رایج شد. شاه عباس اول در سال‌های ابتدای سلطنت خود کارمندان تریاکی دربار را بیرون کرد. همچنین برای مدتی نوشیدن آب کوکنار و خوردن تریاک را در میان سپاهیان خود منع کرد، زیرا با مصرف تریاک سربازان سست و بی‌اراده می‌شده و جهت جنگ کم‌تحرک می‌شدند. حتی شاه عباس مصرف تریاک را در تمام ایران ممنوع و برای متخلفان مجازات اعدام معین کرد. در زمان شاه عباس اول بهترین نوع تریاک از ناحیه لنجان اصفهان بدست می‌آمد. مردم معتقد بودند با خوردن تریاک قوت می‌گیرند و معتقد بودند که تریاک بیماری صرع را شفا می‌بخشد.

در دوره قاجار استعمال تریاک در مازندران عمومیت پیدا کرد، زیرا معتقد بودند این سم برای جلوگیری از بیماری‌هایی که از باتلاق‌ها تولید می‌شد مفید است. در قهوه‌خانه‌های ایران دوره قاجار مصرف تریاک بلامانع بود. در این دوره دولت تریاک مجانی در اختیار قهوه‌چی قرار می‌داد و در عوض سوخته آن را با پول از قهوه‌چی می‌خرید. بر این اساس قهوه‌چیان میان راه موظف بودند که در هفته مقدار معینی سوخته تریاک تحویل دهند و در غیر این صورت جلوی کارشان گرفته می‌شد

واقع‌شدن ایران به عنوان پل ارتباطی انگلیس و هند را باید سبب رشد کشت خشخاش در ایران بخصوص خراسان به حساب آورد، به طوری که در این زمان تریاک به عنوان یکی از مهم‌ترین صادرات ایران بویژه خراسان محسوب می‌شد.

تا پیش از قرن 19 تریاک در ایران به‌طور رسمی کشت نمی‌شد و آنچه از بررسی اسناد و مدارکی همچون روزنامه وقایع‌اتفاقیه بدست می‌آید این است که در دوره امیر کبیر کشت خشخاش بصورت آزمایشی در اطراف تهران انجام گرفته است. شاید اولین عاملی که در گسترش و رواج مواد مخدر در ایران بیشترین سهم را داشت، پذیرش آن به عنوان یک داروی مسکن از سوی مردم به‌علت فقدان بهداشت و بی‌اطلاعی مردم، یعنی ناآگاهی و عقب‌ماندگی فرهنگی مردم در دوران قاجاریه، مناسب‌ترین زمینه را برای پذیرش این گونه تصورات‌ فراهم کرد و تریاک در فرهنگ جامعه ما جای گرفت.

منابع:

1 ـ دلاواله پیترو، 1380، سفرنامه دلاواله، ترجمه محمود بهفروزی، جلد دوم، تهران، نشر قطره

2 ـ راوندی مرتضی، 1383، تاریخ اجتماعی ایران، جلد هفتم، تهران، نشر نگاه

3 ـ شهری جعفر، 1367، تاریخ اجتماعی ایران در قرن سیزدهم، جلد پنجم، چاپ پنجم، نشر خدمات فرهنگی رسا و نشر اسماعیلیان

4 ـ صفا ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات ایران، جلد پنجم، تهران، نشر فردوس

5 ـ فلسفی نصرالله، زندگانی شاه عباس اول، جلد اول، تهران، نشر علمی

6 ـ معین محمد، 1382، فرهنگ معین، تهران، انتشارات زرین، ج 2

شهرزاد احمدپور سامانی / جام جم