تبلیغات سیاسی انجمن مخفی

فعالیت این گروه‌ها که به انجمن معروف شدند، محدود به مباحثاتی پیرامون علاقه مردم به رهایی از استبداد و مزایای آزادی، عدالت و تعلیم و تربیت بود بدون این‌که از ایدئولوژی یا برنامه عملی دقیقی بهره‌مند باشند.

پس از پیروزی نهضت مشروطیت، انجمن‌ها درصدد بودند بر اعمال روزانه حکومت نظارت داشته باشند.

اواخر سلطنت ناصرالدین شاه، گروهی از فعالان سیاسی، مجمعی سری در اصفهان ایجاد کردند که میرزا نصرالله بهشتی (ملک‌المتکلمین) و سیدجمال‌الدین اصفهانی​جزو اعضای این انجمن بودند. یکی از اقدامات این انجمن انتشار شب نامه‌ای به نام «روزنامه غیبی» بود که به​وسیله ملک المتکلمین تهیه می‌شد و در اختیار مردم قرار می‌گرفت.

اولین انجمن سری در زمان مظفرالدین شاه، انجمنی بود به نام «رشدیه» که سال ۱۲۸۰ به وسیله چند نفر از معلمان مدرسه رشدیه و آزادیخواهان و روشنفکران در محل همان مدرسه تشکیل شده بود. علت اصلی تشکیل آن محفل سری این بود که انجمن معارف به دستور امین‌السلطان کمک خرجی مدرسه رشدیه را قطع کرده بود. انجمن، شب نامه منظمی به​نام «لسان‌الغیب» در شهر منتشر می‌کرد و از اوضاع به هم ریخته جامعه و از فساد کشور سخن می‌گفت و خواب‌رفتگان بی‌خیال جامعه را به کابوس وحشت دچار می‌کرد. یکی از شب نامه‌های معروف این انجمن، متن شدیداللحنی بود که علیه صدراعظم نوشته و قصیده توهین‌آمیزی را که به​وسیله فخرالواعظین درباره اتابک سروده شده بود در آن گنجانید. این شب نامه ضمن توزیع در شهر، به​وسیله یکی از اعضا به نام موقرالسلطنه داماد شاه به محمد‌علی شاه داده شد. موقر‌السلطنه قصد داشت پنهانی این کار را انجام دهد اما شاه متوجه شد و بعد از دستگیری و شکنجه او، برخی ​ اعضا دستگیر شدند و به زندان و شکنجه گرفتار آمدند.

یکی دیگر از انجمن‌های سری، محفلی بود که چهارشنبه‌های هر هفته در منزل یحیی دولت آبادی برگزار می‌شد. انتقاد از مسافرت‌های شاه و قرض‌هایی که او در دست دولت می‌گذاشت از جمله موضوعاتی بود که در این محفل پیگیری می‌شد. این انجمن برای این‌که مردم را از مضرات اقدامات شاه آگاه کند، اقدام به انتشار شب نامه می‌کرد که علاوه بر پخش در سطح شهر توسط برخی​ اعضا مثل مهدی ملک‌زاده و محمدعلی خان نصرت‌السلطان به اطلاع مظفرالدین شاه و صدراعظم می‌رسید. این انجمن از طریق یکی از درباریان به نام معتمد خاقان صدری، شب نامه‌ها را در اتاق خلوت شخص شاه می‌گذاشت.

امین‌السلطان به علت سرپیچی از فرمان شاه جهت تهیه وامی دیگر، اواخر شهریور ۱۲۸۲ از صدارت معزول و عازم جهانگردی شد. مهر همان سال عبدالمجید میرزا عین‌الدوله فرمان صدارت یافت. به دستور وی اداره نظمیه ـ‌ بیشتر از قبل ـ به سختگیری‌های خویش در مقابله با مشروطه‌خواهان افزود و بازار بگیر و ببند و شکنجه و زندان را گرم‌تر کرد. مشروطه‌خواهان نیز موضع خود را سخت‌تر کردند و به فعالیت‌های زیرزمینی خویش افزودند.

انجمن کتابخانه ملی از دیگر محافلی بود که توسط عده‌ای از مشروطه‌خواهان در ششم خرداد 1283 در باغ سلیمان‌خان میکده با حضور57 نفر تشکیل شد. در این مجلس قطعنامه‌ای در 18 ماده تصویب کردند که براساس آن اعضای انجمن باید سعی می‌کردند ضمن تلاش برای استفاده از فرصتی که به‌واسطه اختلاف میان امین‌السلطان و عین‌الدوله وجود داشت، رابطه خود را با علمای نجف بهبود بخشند. از سویی دیگر در این جلسات مقرر شد ​ اعضا از طریق شب نامه‌ها مردم را نسبت به شرایط سیاسی موجود آگاه کنند.

جعفر صادقی / جام جم