دور دوم جنگ‌های ایران و روسیه
عهد نامه ترکمنچای؛ باخت دوم ایران در برابر روسیه
جنگ‌های ایران و روسیه بخصوص در دور دوم خود، به معاهده ترکمانچای منجر شد. این معاهده از جهات بسیاری قابل توجه است، نخست آن که پس از معاهده گلستان، دومین تجربه دیپلماتیک ایران تا آن زمان بود و نکته مهم‌تر آن که ایرانی‌ها با گذار از این معاهده، در مذاکرات بعدی سعی کردند پخته‌عمل کنند. مقاله حاضر بر آن است نگاهی داشته باشد به معاهده ترکمانچای و دلایل بروز آن. شاید این موضوع تکراری به نظر برسد، اما بازخوانی آن می‌تواند یادآوری مجددی باشد بر ایران تاریخی؛ نبرد ایران و روسیه در دور دوم جنگ‌ها که بر عکس دور اول چندان هم طول نکشید. در این معاهده نباید نقش انگلیسی‌ها و مهم‌تر از آن، دیپلمات کارکشته‌ای مانند گریبایدوف را نادیده گرفت که با تمام هنر خود، پیروزی بزرگی را برای کشورش رقم زد.
دلایل شروع دور دوم جنگ‌ها
این جنگ‌ها در سال‌های 1241 ـ 1243ش، 1826 ـ 1828 م شکل گرفت و به عهدنامه ترکمانچای انجامید. این جنگ‌ها به‌‌دلیل پاره‌ای علل سیاسی و اجتماعی به‌وجود آمدند. علل اجتماعی از هنگامی شکل گرفت که روس‌ها بهعنوان دولت غالب بر مردم منطقه مسلط شدند. شیوه اداره آنها با شیوه سنتی اداره قفقاز در تضاد بود. حاکمان محلی منطقه قفقاز طی قرن‌ها نوعی استقلال داشتند و با پرداخت مالیات تابع شاهان ایران بودند و در حوزه حکومتی خود، قدرت مطلقه داشتند و حکومت در خاندان آنان موروثی بود. از هنگامی که سرزمین‌هایشان اشغال شد، حقوق موروثی آنان از بین رفت و آنان تابع افسران روسی شدند، قدرت آنان تحت‌‌الشعاع زمامداران روسی قرار گرفت، عایدات املاکشان را از کف دادند و ترقی آنها در دستگاه دولتی روسی بسیار کم شد. 1 در این میان حسین‌خان سردار، برای گریختن از محاسبات دیوانی، به بهانه استفاده ایلات گرجستان از یگین‌زمین (سرزمین‌آفتاب‌رو) که از مراتع دولت ایران بود، اختلاف بین 2 دولت روس و ایران را زمینه‌سازی کرد، حسینقلی‌خان بادکوبه‌ای، که در این زمان حاکم اردبیل و طوالش بود، تصرف محال اجارود را به‌‌وسیله روسیه، برخلاف مواد عهدنامه گلستان می‌شمرد و خان‌های قفقاز که به آذربایجان مهاجرت کرده بودند، عباس‌میرزا و دربار را تحریک می‌کردند.
تا پیش از اشغال، مسلمانان، قفقاز را اداره می‌کردند و موقعیت برتری داشتند، اما پس از اشغال، پایین‌تر از دیگر اقوام قرار گرفتند و به آداب و رسومشان توهین شد. علمای دین که پس از اشغال به موقعیت و نفوذشان آسیب وارد شده بود، بشدت از حکومت روس‌ها ناراضی بودند. خان‌های منطقه عریضه‌هایی تهیه می‌کردند و به مسلمانانی که به زیارت عتبات در عراق می‌رفتند، می‌دادند تا علما و مجتهدان عراق و آذربایجان را از درد مسلمانان قفقاز آگاه کنند وضع دهقانان نیز بهبود نیافت، زیرا مأموران روسی افراد فاسدی بودند که اجحافات آنها به‌‌مراتب بیشتر از خان‌ها و حاکمان پیشین بود. این رفتارها به نارضایتی مردم انجامید که با انتقامجویی دولتمردان ایران نیز همراه بود.
از علت‌های سیاسی آغاز دوباره جنگ، ابهامات عهدنامه گلستان بود بعلاوه، با جلوس نیکلای در روسیه، شورش‌های همگانی روی داد که خبر آنها به ایران رسید. دولت انگلیس که مترصد بود از نفوذ روس‌ها در ایران بکاهد، عباس‌میرزا را به حمله به روسیه تحریک کرد و حتی پیشنهاد پرداخت پول نیز داد.2
معاهده ترکمانچای
دور دوم جنگ‌های ایران و روس هرچند با پیروزی‌های متعدد قوای ایران مواجه شد، اما نداشتن سازمان منظم نبرد و تکیه بر ایلات و طوایف که خیانت سران آنها را در پی داشت، باعث شد تا ارتش ایران نتواند از پیروزی‌هایی که در جنگ‌ها به دست آورده بهره‌برداری کند. تصرف تبریز و روانه شدن شاه به آذربایجان هنگامی که او دیگر توان پرداخت هزینه‌های جنگ را نداشت باعث شد تا به‌رغم میل باطنی، عباس‌میرزا قراردادی چند ماده‌ای را با روس‌ها امضا کند که نه‌تنها سرنوشت ایران را در خود فرو برد، بلکه به باور بسیاری عامل عقب‌ماندگی و فلاکت ایران نیز شد.
فتحعلی‌شاه با این استدلال که دیگر در خزانه پولی برای هزینه جنگ ندارد، براساس معاهده خانمانسوز ترکمانچای 10 برابر هزینه یک جنگ را بهعنوان غرامت به روس‌ها داد تا به باور برخی از مورخان از نفوذ بیش از اندازه علما که دستور شروع دور دوم جنگ‌ها را دادند، جلوگیری کند.عامل دیگری که در پذیرش معاهده ترکمانچای توسط فتحعلی‌شاه تاثیر داشت، نقش و دخالت گسترده سفارت انگلیس در تهران بود که با رساندن خود به مناطق جنگی نه‌تنها در جهت برنامه‌های روسیه گام برداشت، بلکه بیشتر آسیب و خسارت را از بابت دخالت‌های خود در این امر متوجه منافع ایران کرد.
عهدنامه ترکمانچای در 2 بخش سیاسی و بازرگانی، به‌ترتیب در 16 و 9 ماده، تنظیم شده بود که هرکدام شرایط سنگینی را به مردم و حکومت ایران تحمیل می‌کرد. روس‌ها در عرصه سیاسی و اقتصادی دارای چنان امتیازاتی در ایران شدند که تا آن زمان از هیچ‌یک از همسایگان خود به‌دست نیاورده بودند.
محورهای اساسی بخش سیاسی عهدنامه ترکمانچای در مواد (3)، (4)، (7)، (8)، (10) و (13) آن آمده است. طبق ماده (3)، ناحیه و شهر مهم نخجوان و ایروان از ایران جدا و به روسیه واگذار شد. ماده (4) به تعیین مرزهای ایران و روسیه اختصاص یافت و مجرای رود ارس سرحد 2 کشور شد. طبق ماده (7)، روس‌ها عباس‌میرزا را ولیعهد و جانشین مشروع شاه می‌دانستند. طبق ماده (8)، کشتی‌های تجاری روسیه همچنان از حق کشتیرانی آزاد در دریای خزر در طول کرانه‌های آن بهره‌مند بودند. این ماده، برای ایران در دریای خزر هیچ‌گونه حقی قائل نبود. ماده (10)، بیشترین امتیاز را نصیب سیاست‌های توسعه‌طلبانه روسیه تزاری می‌کرد. این ماده «استقرار و توسعه روابط بازرگانی را میان دو دولت یکی از محسنات بازگشت به صلح» می‌دانست و در پی آن، بر عقد قراردادی جداگانه در این زمینه تأکید داشت، به این‌صورت که ایران به روسیه حق می‌داد که هر نقطه‌ای را که سود بازرگانی آن کشور ایجاب می‌کرد، انتخاب کند تا از این طریق، روسیه بتواند کانون‌های نمایندگی و کنسولی ایجاد کند. امتیاز روسیه در این ماده سبب شد که انگلیس، برای به‌دست آوردن امتیازاتی در ایران، با روسیه بشدت رقابت کند که به انعقاد قرارداد بازرگانی ایران و انگلیس در 1257، در دوره محمدشاه انجامید. ماده (13) و برخی از موارد ماده (14)، در‌باره اسیران و اتباع 2 دولت بود که طبق آن، ایران و روسیه باید در فرصتی 4ماهه، اسیران را به نمایندگان 2 دولت تحویل می‌دادند.
در ماده (13)، برای دخالت در شناسایی اسیران و اتباع 2 دولت و استرداد آنان حقی نامحدود در نظر گرفته شده بود. با تکیه بر این ماده بود که یک‌سال پس از عقد عهدنامه، گریبایدوف به جستجوی گرجیان و ارمنیانی برآمد که به‌زعم وی باید به روسیه بازمی‌گشتند.
چنانکه ذکر شد، بخش دوم عهدنامه متضمن روابط تجاری ایران و روسیه بود که در 9 ماده تنظیم و به قرارداد سیاسی منضم شد. این بخش، بیش از آن که ناظر به گسترش تجارت روسیه و منافع سرمایه‌داری تجاری آن در ایران باشد، راه مطمئنی برای نفوذ روس‌ها و تحقق اهداف سیاسی آنان بود. محورهای اساسی این بخش از عهدنامه نیز مواد (5)، (6)، (7) و (8) بود که هرکدام امتیازات فراوانی به روسیه تزاری می‌داد. طبق ماده (5)، اتباع دولت روسیه می‌توانستند در ایران مسکن یا مرکز فروش بخرند یا اجاره کنند و ماموران دولت ایران، بدون اجازه وزیر مختار و کنسول روسیه، حق ورود به آنجا را نداشتند. ماده (6)، ورود مایحتاج ماموران نمایندگی‌های روسیه به ایران را بدون پرداخت عوارض گمرکی، مجاز می‌شمارد. همچنین به اتباع ایرانی در خدمت آنان، تا زمان خدمت، حقوقی برابر با اتباع روسیه داده می‌شد و در صورت وقوع و اثبات جرم، با رضایت وزیر مختار و کنسول، آنان را به محاکم ایرانی تحویل می‌دادند. در ماده (7)، محاکمات و موارد اختلاف میان اتباع روسیه در ایران با قوانین روسیه حل‌وفصل می‌شد و اختلاف میان اتباع روسیه و ایران در صورتی به محاکم ایرانی ارجاع داده می‌شد که مترجمی از نمایندگی رسمی روسیه، با اجازه وزیر مختار یا کنسول روسیه، حضور داشت. ماده (8) به سنگین‌ترین و مداخله‌جویانه‌ترین اقدام و درواقع نقض حاکمیت قضایی ایران، منتهی می‌شد. برطبق این ماده، در صورتی‌که اتباع روسیه قتل یا جنایتی مرتکب می‌شدند، قضاوت آن برعهده وزیر مختار، کاردار یا کنسول روسیه بود و محاکم ایران نمی‌توانستند آنان را تعقیب یا مجازات کنند. رسیدگی به این موارد، در صورت مدلل شدن جنایت، تنها در حضور نمایندگان کنسولی روسیه در ایران امکان‌پذیر بود. درصورت احراز تقصیر، محکوم به وزیر مختار یا کنسول امپراتور روسیه سپرده می‌شد تا در روسیه مجازات شود و این اولین امتیازی بود که روس‌ها را واداشت تا با تداوم جنایات خود در حق مردم و اتباع ایران، ادامه دهند.
با استناد به این ماده کاپیتولاسیون به ایران وارد شد و در ادامه دیگر کشورها ازجمله انگلیس، فرانسه عثمانی و برخی از دیگر کشورهای کوچک مانند یونان نیز از آن برخوردار شدند. همین ماده بود که بعدها قتل گریبایدوف در تهران توسط مردم را رقم زد و دخالت‌های روسیه در امور داخلی ایران را به‌صورت بارزی درآورد.
تاثیر ترکمانچای بر جامعه ایران: معاهده ترکمانچای برای یک قرن ایران را زیر نفوذ روسیه برد، بصورت خلاصه تعهدات ایجاد شده برای ایران براساس این معاهده را می‌توان به این‌صورت برشمرد:
به‌موجب فصل ششم این قرارداد باید مبلغ 10 کرور تومان (20 میلیون منات نقره) از طرف دولت ایران جهت جبران خسارت به روسیه واگذار گردد.
به‌موجب سایر فصول این عهدنامه توافقات ذیل بین دو طرف انجام می‌گیرد:
الف) اجازه عبور و مرور آزاد به کشتی‌های تجاری روسی در دریای خزر و در امتداد سواحل آن اعطا گردد.
ب) همه کسانی که در جنگ اسیر شده‌اند چه روسی و چه ایرانی، چه در جنگ اخیر و چه در جنگ سابق همچنین اتباع دو دولت که در هر مورد گرفتار شده‌اند به فاصله 4 ماه آزادانه استرداد شوند.
ج) رضایت به انعقاد یک معاهده تجاری بین ایران و روس و حق اعزام کنسول و نمایندگان تجاری به هر منطقه از ایران که روس‌ها صلاح بدانند.
د) حمایت از ولیعهدی عباس‌میرزا و کوشش در به سلطنت رسانیدن وی پس از مرگ شاه ایران از طرف روسیه.
هـ) اعطای حق قضاوت کنسولی (کاپیتولاسیون) به روسیه.
این میزان از تعهدات درحالی بر مردم ایران تحمیل شد که کسی در آن دوره تبعات آن را مد نظر نداشت، روس‌ها موفق شدند برای صادرات کالاهای خود به ایران حق گمرکی اندکی را مد نظر قرار دهند که همین باعث فروپاشی اقتصاد سنتی و قدیمی و نیم‌بند ایران شد. در حالی که تولیدکنندگان ایرانی با مشکلات بسیاری جهت تولید مایحتاج داخلی روبه‌رو بودند، ورود سیل‌آسای کالای روسی که از عوارض گمرکی کمی برخوردار بودند کمر تجار و تولیدکنندگان ایرانی را شکست.
صادق راستگو
پانوشت‌ها:
1 ـ جهانگیرمیرزا، تاریخ نو: شامل حوادث دوره قاجاریه از سال1240 تا 1267 قمری، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران، 1327، ص 5.
2 ـ فتح‌الله عبدالله‌یف، گوشه‌ای از مناسبات روسیه و ایران و سیاست انگلستان در ایران در آغاز قرن نوزدهم، ترجمه غلامحسین متین، تهران، 1356، صص 138 ـ 136.
تازه ها
پیشنهاد سردبیر
سید رضا صدرالحسینی در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح کرد
لزوم کامل‌تر شدن حکم قابل تحسین دادگاه لاهه
دانشیار حقوق بینالملل دانشگاه تهران در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح کرد
تکرار اتهامات واهی علیه ایران
یک پژوهشگر روابط بینالملل در گفتگو با جام جم آنلاین مطرح کرد
بازی اروپا در پازل اسرائیل | رای شجاعانه دادگاه کیفری بین‌المللی
در یادداشتی اختصاصی برای جام جم آنلاین مطرح شد
قطعنامه اتحادیه اروپا دست ایران را باز کرد
گفت و گو
در گفتوگو با امین شفیعی، دبیر جشنواره «امضای کری تضمین است» بررسی شد