ابوالحسن خان صبا از بهارستان تا ظهیرالدوله

این هنرمند بزرگ که در گورستان ظهیرالدوله به خاک سپرده شده است، در خیابان ظهیرالاسلام خانه‌ای داشته که حدود 40 سال پیش به موزه تبدیل شده است. سال 1353 همسر صبا، منتخب اسفندیاری که خود نیز هنرمند بوده این خانه را به موزه تبدیل کرده و آن را با حضور علی‌اکبرخان شهنازی افتتاح کرده است.

این موزه علاوه بر وسایل شخصی، نُت‌ها و دستنوشته‌ها، محل نگهداری سازهای ابوالحسن صباست. این سازها دو دسته‌اند؛ یک دسته سازهایی که از طرف خاندان و همچنین پدرش ـ کمال‌السلطنه ـ به او رسیده و دسته دیگر سازهایی که صبا خودش تهیه کرده است.

مجموعه اول چهار ساز منحصربه‌فرد از نظر ساخت است؛ یک کمانچه که متعلق به دوره قاجار است و با خم کردن استخوان و عاج ساخته شده و با صدف و تزئینات دیگر جلوه هنری یافته است و هنوز قابلیت نوازندگی دارد.

ساز دیگر این مجموعه یک سه‌تار پوستی با کاسه‌ای به شکل کدو است. در گذشته سه‌تار را با کدوی تلخ یا کدوی قلیانی که استفاده خوراکی ندارد، می‌ساختند. این هنر تا دوره قاجار رواج داشت ولی امروز فراموش شده است. شکل این ساز مثل کدو قلیانی است که روی کاسه بزرگ آن پوست کشیده شده و روی کاسه کوچک آن صفحه چوب است.

یک دف و یک تنبک نیز به این مجموعه نفیس تعلق دارد که زمان ساخت آن سال 1319 قمری است و براساس نوشته روی آن به سفارش کمال‌السلطنه و توسط محمد کاظم شیرازی ساخته شده است.

دسته دوم سازها، مجموعه‌ای است که در زمان حیات صبا و توسط خود او تهیه شده است؛ یک ویلون که در کلاس‌های درس از آن استفاده می‌شده و همچنین ویلون دیگری که با مینیاتور استاد حسین بهزاد تزئین شده و گفته می‌شود ساز مورد علاقه ابوالحسن صبا بوده و در اغلب ضبط‌ها از آن استفاده می‌کرده است. یک ساز سنتور که ساخته استاد معروف آن زمان (مارکار) است که از این جهت دارای ارزشی ویژه است، یک ویلون ساخت ابراهیم قنبری‌مهر و دو نی با تزئینات سوخته‌کاری و یک تار نیز این مجموعه را شامل می‌شود.

ابوالحسن صبا نام خانوادگی خود را از نام جد پدری خود محمودخان صبا، هنرمند عصر ناصری گرفت و در همان سال‌های جوانی در مدرسه کمال‌الملک نقاشی آموخت. امروز بعضی از نقاشی‌های او نیز در کنار آثار موسیقایی‌اش در این موزه به نمایش گذاشته شده است. علاوه بر نقاشی و موسیقی، ابوالحسن صبا با رشته‌های دیگری مثل نجاری، ریخته‌گری، خاتم و معرق‌کاری هم آشنایی داشته و از آنها برای ساختن آلات موسیقی بهره می‌گرفته است.

در کنار آثار موسیقایی مربوط به ابوالحسن صبا، بخشی از طراحی‌های هنری همسر او ـ منتخب اسفندیاری ـ نیز به جذابیت این خانه افزوده است. منتخب اسفندیاری، دختر عموی نیما یوشیج، از اولین طراحان خیاطی و مد زنانه و اولین نویسنده کتاب‌های راهنمای خیاطی در ایران است. او با استفاده از عروسک‌هایی با پوشش لباس مناطق مختلف ایران، یک مجموعه مردم‌شناسی که گفته شده اولین و کامل‌ترین مجموعه مردم شناسی ایران است به موزه صبا هدیه کرده است. خانم اسفندیاری سال ۱۳۸۰ در یک سانحه رانندگی درگذشت. بنای موزه که بیش از صد سال قدمت دارد از خشت‌های مربع‌شکل با ملات کاهگل ساخته شده است. از ۲۳۰ مترمربع زمین، 60 مترمربع آن حیاط است. این موزه بعد از یک دوره تعطیلی سال 1385 مرمت و بازگشایی شد. موزه صبا را می‌توان اولین موزه در ارتباط با یک شخصیت موسیقی در ایران دانست.

ابوالحسن صبا در خاندان کمال‌السلطنه که خانواده‌ای آشنا به موسیقی و دوستدار آن بود به دنیا آمد و پس از عمر کوتاه 55 ساله‌اش در گورستان ظهیرالدوله بین هنرمندان دیگر آرمید، اما در فاصله بین خانه پدری تا آرامگاه ابدی چنان تاثیر ژرفی بر موسیقی ایرانی گذاشت که تا به امروز همچنان به دست شاگردان و شاگردان شاگردانش در حال تکامل و پویایی است.

از نام گروهی از شاگردان او مانند حسین تهرانی، حسن کسایی، داریوش صفوت، فرامرز پایور، غلامحسین بنان، علی تجویدی، همایون خرم، اسدالله ملک، رحمت‌الله بدیعی، ابراهیم قنبری‌مهر، مهدی خالدی، فرهاد فخرالدینی و... تاثیر او بر موسیقی معاصر ایرانی آشکار است.

زینب مرتضایی فرد / گروه فرهنگ و هنر