جام شیردال زیر ذره‌بین

شیردال، تندیسی است از موجودی افسانه‌ای که از تن شیر و سر عقاب ساخته شده است. شیردال‌ها در معماری ایلامی کاربرد داشتند و نمونه برجسته‌ای از آن در شوش پیدا شده است که روی کفل این شیردال نوشته‌ای است به خط میخی ایلامی از اونتاش گال که آن جانور را به اینشوشیناک خدای خدایان ایلام هدیه کرده است. این شیردال که به دست بانو گیرشمن بازسازی شده‌است در قلعه شوش نگهداری می‌شود. مردم ایران باستان شیردال‌ها را نگهبان گنجینه‌های خدایان می‌پنداشتند.

اما داستان توقیف این شیء به سال‌ها پیش برمی‌گردد زمانی که جام شیردال از سوی یک قاچاقچی عرب از سوئیس به آمریکا برده شد و برای آن‌که این شیء از مرز آمریکا عبور کند به‌عنوان یک شیء متعلق به سوریه ثبت شده بود؛ اما پلیس فرودگاه آمریکا سال 2003 آن شیء را ضبط و پس از بررسی از سوی سه کارشناس آمریکایی مشخص شد که ریتون شیردال مربوط به تمدن و فرهنگ ایران است.

این شیء پس از ضبط در آمریکا نگهداری شد تا آن که پس از سفر رئیس‌جمهور ایران به آمریکا (در هفته اول مهر) از سوی آمریکایی‌ها به ایران تحویل داده شد. درباره اصل و کپی بودن شیردالی که به ایران بازگردانده شده، بحث وجود دارد؛ به تازگی نیز کارشناس موزه مترو پولیتن اعلام کرد این شیء در سال 1999 میلادی ساخته شده و به دلیل تقلبی بودن در آمریکا توقیف شده است، اما به گفته مسئولان میراث فرهنگی حتی اگراین شیء مولاژ باشد، نمادین بودن استرداد این شیء از آمریکا به ایران با اهمیت است.

اکنون این شیء برای آن‌که اصل و کپی بودنش مشخص شود در دست بررسی است و کمیته باستان‌شناسان اصالت این شیردال را بررسی خواهند کرد که به نظر می‌رسد پروسه‌ای زمانبر باشد که به گفته مدیرکل امور موزه‌های سازمان میراث فرهنگی بعد از تشخیص اصل بودن جام شیردال این شیء به معرض نمایش عموم گذاشته خواهد شد.

به گفته کارشناسان ممکن است بجز جام شیردال اشیای دیگری نیز از سوی آمریکا در سال‌های گذشته به دلیل ورود غیر قانونی ضبط شده باشد و امید می‌رود استرداد این شیء فتح بابی باشد برای اجرایی‌شدن کنوانسیون 1970.

کنوانسیون 1970 تعهدی برای بازگرداندن اشیا

پیشینه امضای تفاهم‌نامه کنوانسیون 1970 شاید به دو دهه قبل از آن بازگردد، زمانی که بعد از جنگ جهانی دوم مساله حفاظت از آثار فرهنگی اهمیت ویژه‌ای یافت و مستعمرات تازه استقلال یافته درصدد بازپس‌گیری اموال فرهنگی به غارت رفته خود از کشورهای استعمارگر پرداختند. بر این اساس در چهاردهم می 1954 تفاهم‌نامه‌ای با نام «کنوانسیون حفاظت از دارایی‌های فرهنگی در صورت بروز درگیری‌های نظامی» به امضای نمایندگان حاضر در اجلاس لاهه رسید.

بر اساس مفاد این پروتکل، دولت‌های امضا‌کننده متعهد شدند در زمان جنگ و اشغال یک کشور از خروج اموال و دارایی‌های فرهنگی کشور تحت اشغال جلوگیری کنند. به موجب این پروتکل کشورهای اشغالگر موظف شدند که در پایان دوره اشغال نظامی اشیا و آثار فرهنگی را که از کشور تحت سلطه خارج شده و در خاک آنها قرار دارد، به کشور مالک این آثار برگردانند.

همچنین طبق این تفاهم‌نامه ضبط این اموال به عنوان بخشی از غرامت جنگی ممنوع شد. علاوه بر این در این تفاهم‌نامه، کشورهای اشغالگر مسئول حفاظت از آثار فرهنگی کشور تحت سلطه خود شناخته شده و درباره حفظ و نگهداری از آثار فرهنگی که خلاف این پروتکل به خاک کشور خود انتقال می‌دهند نیز مسئول شناخته شده‌اند.

این تفاهم‌نامه که در 15 ماده تنظیم شده بود، از همان سال 1954 به اجرا در آمد. اصل این پروتکل در سازمان یونسکو نگهداری می‌شود در حالی که نسخه‌ای از آن برای سازمان ملل و نسخه‌های دیگری از آن برای دولت‌های امضاکننده فرستاده شد.

16 سال بعد از امضای این پروتکل در سال 1970 نیز کنوانسیون دیگری از یونسکو ارائه و پس از امضا به اجرا گذاشته شد که تا امروز میثاق اصلی کشورهای جهان برای حفاظت از مالکیت آثار فرهنگی به شمار می‌رود. کنوانسیون 1970 سازمان ملل متحد با نام «روش‌های ممنوعیت و جلوگیری از واردات، صادرات و انتقال مالکیت اموال فرهنگی» شناخته می‌شود. بر اساس بند اول این کنوانسیون، اموال فرهنگی به اموالی گفته می‌شود که از سوی دولت از نظر باستان‌شناسی، قدمت پیش ‌از تاریخ، تاریخی، ادبی، هنری و علمی مهم داشته است.

این اموال شامل مجموعه‌ها و گونه‌های نادر جانوران، گیاهان، مواد معدنی و آثار ارزشمند از نظر دیرینه‌شناسی، اموال مربوط به تاریخ، شامل تاریخ علم، فناوری، نظامی، اجتماعی، زندگی رهبران ملی، متفکران، پژوهشگران و هنرمندان و رویدادهای مهم ملی، اموال به دست ‌آمده از کاوش‌های باستان‌شناسی چه عادی چه مخفیانه، عناصر بناهای تاریخی یا هنری یا محوطه‌های باستانی که از آنها جدا شده است، همچنین آثار عتیقه‌ای که قدمت آنها بیش از صد سال باشد از جمله نوشته‌ها، سکه‌ها و مهرهای حکاکی‌شده، تصاویر، نقاشی‌ها و طراحی‌های کاملا دستی، دست‌نوشته‌ها، کتب چاپی قدیمی، مدارک و آثار منتشر‌شده نادر می‌شود.

کنوانسیون 1970، کشورهای عضو را موظف می‌داند برای صادر کردن قانونی اموال فرهنگی خود برای آنها گواهی ارائه کنند. آنها باید اقدامات لازم برای جلوگیری از به دست آوردن اموال فرهنگی دیگر کشورها که به صورت غیرقانونی صادر شده است یا از موزه‌های کشوری دیگر دزدیده شده است، انجام دهند. آنها همچنین باید به درخواست کشور صاحب این اموال، اقدامات مناسب را برای برگرداندن این اموال به کشور اولیه انجام دهند. این کشورها به علاوه باید برای اعمال مجازات یا تحریم افراد خاطی اقدامات لازم به عمل آورند.

به طور کلی همکاری میان کشورهای مختلف برای مبارزه با قاچاق اموال فرهنگی از مهم‌ترین بخش‌های این کنوانسیون است. این اعضا به علاوه می‌توانند در این خصوص از یونسکو درخواست کمک کنند.

این کنوانسیون که چهاردهم نوامبر 1970 در شانزدهمین نشست عمومی یونسکو در پاریس و در مقر سازمان یونسکو به تصویب رسید از طرف کشورهای عضو به عنوان میثاقی بین‌المللی به رسمیت شناخته شده است. ایران نیز سال 1975 اسناد قانونی مربوط به پذیرش این کنوانسیون را رسما به سازمان یونسکو تسلیم کرده و از آن سال به عنوان عضو این کنوانسیون شناخته می‌شود.

بنابراین با توجه به این کنوانسیون بازگرداندن جام شیردال ازآمریکا به ایران اتفاقی است طبیعی که باید زودتر از این روی می‌داد، اما با توجه به سنگینی روابط سیاسی دو کشور شاید امکان بازگرداندن این شیء زودتر از اینها امکان‌پذیر نبوده و گفتنی است طی دهه‌های گذشته بجز بازگرداندن بخشی از الواح هخامنشی از آمریکا که بیش از 70 سال پیش به امانت گرفته شده بود، استردادی از این نوع به ایران نداشتیم و بازگرداندن جام شیردال می‌تواند زمینه‌ساز استرداد دیگر اموال فرهنگی توقیفی به کشور باشد.

جام شیردال آزمایش می‌شود

محمدرضا کارگر، مدیرکل امور موزه‌ها در گفت‌و‌گو با جام‌جم درباره بازگرداندن جام شیردال به کشورمان گفت: بحث استرداد این شیء از دو جنبه حائز اهمیت است، یکی نفس عمل کار است و دیگری ارزش فرهنگی این شیء است. به هر حال بر اساس کنوانسیون 1970 یونسکو که کشورهای عضو را متعهد کرده است که اگر شیء غیرقانونی و قاچاق به کشورشان وارد شد، آن را ضبط و به کشورمبدا برگردانند، این اقدام آمریکا که خود عضو این کنوانسیون است اقدامی بوده بر این اساس؛ البته بازگرداندن اشیای ضبط شده به کشور مبدا حتی از سوی کشورهایی که عضو این کنوانسیون نبوده‌اند، اتفاق افتاده است و نمونه آن اقدام انگلیس برای بازگرداندن اشیایی از جیرفت بود که در گمرک لندن ضبط شد و این کشور با وجودی که عضو کنوانسیون 1970 نبود، آن را به کشورمان بازگرداند یا حتی مواردی را داشتیم که از کشورهای دانمارک و مجارستان به کشورمان بازگردانده شده است.

وی افزود: کشور ایران نیز متقابلا در قالب این کنوانسیون اشیایی را که از کشورهای دیگر به صورت غیرقانونی وارد کشور شده، ضبط و به کشور صاحب آن اثر برگردانده است که می‌توان به اشیای ضبط شده کویت، عراق و افغانستان اشاره کرد. بنابراین جام شیردال که از سوی آمریکا از دست تاجری عرب ضبط شده است باید بازگردانده می‌شد.

کارگر در پاسخ به این پرسش که چرا این شیء پس از گذشت حدود 13 سال از ضبط آن به ایران عودت داده شده و آیا نباید بر اساس کنوانسیون 1970 زودتر از اینها بازگردانده می‌شد، گفت: این هم جزو مسائلی است که باید پیگیری شود، البته در کنوانسیون مدت زمان برای بازگرداندن اشیایی قید نشده است و گاهی مسائل سیاسی و پاره‌ای اتفاقات روی مسائل فرهنگی تاثیر می‌گذارد که نباید چنین اتفاقاتی بیفتد و شاید دیر بازگرداندن این شیء به کشور به دلیل قطع رابطه بوده و این‌که آنها نمی‌دانستند این شیء را به کجا و چه کسی بدهند؛ البته این موضوع با آمریکایی‌ها قابل طرح است که آنها به هر طریقی که بوده باید این شیء را زودتر از این اینها به ایران بازمی‌گرداندند، به هر حال این حرکت نمادین در حاشیه سفر هیات ایرانی به نیویورک اقدامی بوده برای نشان دادن حسن همکاری و به نوعی وجهه فرهنگی و بین‌المللی دارد.

وی درباره شائبه تقلبی‌بودن این شیء گفت: ما هم اشیایی را که متعلق به کویت بود و پس از ورود، آنها را ضبط کرده بودیم درباره اصل و جعل بودنش خیلی کارشناسی نکردیم، حتی اگر تشخیص بدهند این شیء تقلبی است باز هم باید به آن کشور عودت داده ‌شود.

مدیرکل امور موزه‌های سازمان میراث فرهنگی گفت: اشیای تقلبی دو حکم دارد یک حکمش این است که اگر شما از یک شیء قانونا مولاژ (کپی) درست کنید براساس قانون باید روی شیئی که کپی شده حتما درج شود که این شیء مولاژ شده و اصل نیست و قید کنید که اصل آن مربوط به کجاست. همین‌طور این مولاژ باید از مواد متفاوتی درست شود؛ یعنی اگر اصل آن از طلاست باید از آلیاژ دیگری ساخته شود و این مولاژ به عنوان کالا و هدیه فرهنگی برای فروش و تبلیغات است و نه به عنوان یک کالای اصل، بنابراین در این‌گونه موارد سوء‌استفاده از تولید چنین چیزی مشخص است و آن شیء باید ضبط شود همچنان که در گمرگ فرودگاه کشور ما هم در صورت مشاهده چنین کالایی آن را ضبط می‌کنند.

حالا آن کشور می‌گوید من این کالا را که متعلق به فرهنگ ایران است، در گمرک ضبط کردم و حالا خود ایران است که باید آن را کارشناسی کند و اصل و کپی آن را بررسی کند. بعد از بررسی‌ها اگر شیء اصل باشد روال حقوقی و قانونی آن باید طی شود و شیء در فهرست اشیای موزه ثبت می‌شود و اگر اصل نباشد جز آثار تقلبی محسوب خواهد شد.

به هر حال بازگرداندن یک شیء که متعلق به فرهنگ یک کشور است، نشانه حسن انجام کار بین دو کشور است که خودشان را متعهد به کنوانسیون 1970 می‌دانند. اکنون جام شیردال نیز براساس تمهیداتی که از سوی موزه ملی ایران فراهم خواهد شد، بررسی و کارشناسی می‌شود و نتایج اعلام خواهد شد و اگر اصل باشد وارد فهرست اشیای موزه ملی می‌شود و در فرصتی مناسب در معرض نمایش عموم گذشته خواهد شد.

وی افزود: برای تشخیص اصل بودن آن روش‌های مختلفی وجود دارد.

یک روش آن این است که کارشناسان با توجه به ظاهر شیء، اتصالات و نقش آن و مقایسه با اشیای اصل، آن را مورد بررسی قرار می‌دهند و اگر به نتیجه نرسند از روش انجام آزمایش روی شیء استفاده می‌کنند.

سیما رادمنش‌ /‌ گروه فرهنگ و هنر