سونامی در خلیج‌فارس دور از انتظار نیست

به گفته کارشناسان هر 80 تا صد سال یک‌بار در منطقه مکران یک زلزله بزرگ و سونامی اتفاق می‌افتد که از آخرین سونامی این منطقه 80 سال می‌گذرد. گسل مکران به طول 900 کیلومتر است که به موازات سواحل دریای عمان در کشور ما کشیده شده است. این گسل فقط 100 کیلومتر از سواحل جنوبی ایران فاصله دارد و چنانچه فعال شود، پیش‌بینی می‌شود امواج ناشی از فعالیت آن در مدت زمان 15 تا 30 دقیقه به سواحل ایران برسد. بر اثر بروز سونامی، آب دریا به طور ناگهانی و به یکباره پایین می‌رود و پس از آن سونامی رخ می‌دهد. گفته می‌شود اگر شدت زمین‌لرزه‌ها در این منطقه بیش از 6.5 ریشتر باشد می‌تواند به وقوع سونامی منجر شود. آخرین سونامی کشور سال 1945 میلادی اتفاق افتاده که این جریان دارای دوره بازگشت است و احتمال فعالیت مجدد آن وجود دارد. با دکتر مهدی زارع، معاون پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله درباره رویدادهای اخیر منطقه مکران گفت‌و‌گو کرده‌ایم تا ببینیم احتمال وقوع سونامی در دریای عمان و خلیج‌فارس چقدر است.

این روزها در دریای عمان چه خبر است؟

در این منطقه یعنی در دریای عمان، صفحه یا بهتر است بگوییم ورقه عربی به زیر ورقه ایران یا اوراسیا در حال حرکت است. ابتدای جایی که این فرورانش در حال وقوع است، رشته کوهی وجود دارد که همان رشته کوه مکران است. این رشته کوه در حقیقت در لبه منطقه فرورانش شکل گرفته است. این منطقه لرزه خیزی که زلزله‌های اخیر در آنجا اتفاق افتاده است نیز در عمل هم تحت تاثیر فرورانش بوده است و هم گسل‌های سطحی یا زلزله‌های کم‌عمق‌تری که در پوسته قاره‌ای اتفاق می‌افتد؛ یعنی ما در منطقه جنوب شرقی ایران یا جنوب غربی پاکستان یک فرورانش داریم که ناشی از قرار گرفتن ورقه اقیانوسی به زیر ورقه قاره‌ای یا اوراسیا یا به عبارتی حرکت این ورقه به سمت شمال است. لرزه‌خیزی در محل این فرورانش به ایجاد زلزله‌های عمیق‌تر منجر می‌شود. زلزله‌ای که بیست و هفتم فروردین 92 با بزرگی 7.8 ریشتر اتفاق افتاد یا همین زلزله مهر 92، در عمق نسبتا کم 15 تا 20 کیلومتری اتفاق افتاد. ما در منطقه مکران یا شمال دریای عمران با دو تیپ زلزله متفاوت مواجه هستیم. لرزه‌خیزی یا می‌تواند به منطقه فرورانش یا به گسل‌های پوسته قاره‌ای مربوط باشد. فرورانش ناشی از حرکت پوسته عربی به زیر اوراسیا یا منطقه مکران است. زلزله‌های مربوط به پوسته قاره‌ای در عمق کمتر اتفاق می‌افتد که زلزله دوم مهر امسال نیز یکی از همین زلزله‌هاست. اتفاقی که در سه سال اخیر یعنی از دی 1389 تا امسال شاهد آن بوده‌ایم این است که در این مدت سه زلزله بزرگ‌تر از 7 ریشتر در این منطقه اتفاق افتاده است. بیست و دوم دی 1389 در دالبندین پاکستان زلزله‌ای به بزرگی 7.2 ریشتر اتفاق افتاد. بیست و هفتم فروردین شاهد وقوع زلزله 7.8 ریشتری در منطقه سراوان بودیم و دوم مهر امسال نیز زمین‌لرزه‌ای به بزرگی 7.8 ریشتر، منطقه آواران پاکستان در 200 کیلومتری شمال غربی کراچی را لرزاند. در این مدت در این منطقه سه زلزله بزرگ اتفاق افتاده است. نکته مهمی که باید در این منطقه مورد توجه قرار گیرد این است که همچنان انتظار می‌رود یک زلزله ابرراندگی در این منطقه اتفاق بیفتد. به نظر بسیاری از زلزله‌شناسان، زلزله‌ای که فروردین 92 اتفاق افتاد مقدمه زلزله ابرراندگی یا راندگی بزرگ بوده است. این زلزله بزرگ فرورانشی هنوز اتفاق نیفتاده است و پیش‌بینی می‌شود در سال‌های آینده یعنی تا کمتر از یک دهه دیگر این زلزله ابرراندگی بزرگ اتفاق افتد. در این صورت اگر کانون زلزله در دریای عمان باشد ممکن است به وقوع سونامی منجر شود و به سواحل دریای عمان و خلیج‌فارس آسیب‌های جدی برساند. اگر خوش شانس باشیم و زلزله در مناطق عمیق اتفاق افتد در ورقه اقیانوسی مثل سراوان آسیب‌ها و پیامدهای ناشی از وقوع زمین‌لرزه به مراتب کمتر است. اگر عمق زمین‌لرزه کمتر باشد یا این‌که زمین‌لرزه در دریا اتفاق افتد، احتمال وقوع ابرراندگی یا سونامی به مراتب بیشتر است. به هر حال ما منتظر وقوع ابرراندگی بزرگ هستیم.

زمین‌لرزه اخیر در منطقه مکران با خروج گاز متان همراه بوده است. آیا خروج گاز متان می‌تواند نشانه‌ای از وقوع یک پدیده لرزه‌ای باشد؟

در زلزله اخیر در این منطقه پدیده‌ای به نام گل‌فشان یا Mud Volcano اتفاق افتاده است. گل‌فشان یا آتشفشان گلی ناشی از خروج گاز متان بر اثر فعل و انفعالات انجام شده در زمین است. در زلزله دوم مهر امسال بر اثر فعال و انفعالاتی که در منطقه دریای عمان در زیر زمین اتفاق افتاد گاز متان از زمین خارج شده است. حجم زیادی از گاز متان خروجی تحت تاثیر گدازه‌هایی که به نزدیکی سطح زمین راه یافته ایجاد شده است. همراه گاز متان، حجم زیادی از گل یا بخشی از مواد گداخته‌ای نیز به سطح زمین راه یافته است که در نزدیکی ساحل جزیره‌ای در نزدیکی گوادر ایجاد کرده است. این جزیره یک جزیره گل‌فشانی است. این جزایر نمونه جالب توجهی از جزایر گل فشانی است که حجم زیادی از گدازه‌ها را در سطح زمین به نمایش می‌گذارد و بسیار مورد توجه است. خروج گاز، پدیده ثانویه‌ای است که مرتبط با این فعل و انفعالات است.

آیا در این شواهد پیامدهایی هم نهفته است که بتوان از آن به عنوان علامت هشدار‌دهنده‌ای مبنی بر وقوع زمین‌لرزه استفاده کرد؟

این جزایر به خودی خود تهدیدی به شمار نمی‌آید و جالب این‌که جزایر گل‌فشانی از جاذبه‌های گردشگری است. خروج گاز متان و بالا آمدن گل در سطح دریا منظره جالبی را در سطح آب به تصویر می‌کشد. بسیاری از این جزایر در کشور آمریکا به عنوان محلی برای تفریح و استراحت مورد استفاده قرار می‌گیرد و گاهی نیز با توجه به ساختار گدازه‌ای که دارد مانند چشمه‌های آب گرم از نظر درمانی مورد توجه است. اما اگر منظور از پیامد، رخداد زلزله‌های بعدی باشد، باید بگوییم این شواهد می‌تواند در بردارنده علائم هشدار دهنده‌ای هم باشد. در منطقه بالایی لبه دریای عمان منطقه لرزه‌خیزی وجود دارد که بحث آن از زلزله بیست و هفتم فروردین 92 آغاز شده است. شاید بیدار شدن این منطقه از نظر علمی اصطلاح درستی نباشد. اما یکی از مباحث مطرح شده از سوی زلزله‌شناسان بزرگ دنیا این است که مکران بیدار شده و این موضوع کاملا درست و مورد تائید است. ایجاد جزیره‌های گل‌فشان نمادی است که از فعال‌بودن این منطقه خبر می‌دهد.

گفته می‌شود در گذشته چیزی به شکل خلیج فارس امروزی وجود نداشته و شکل‌گیری خلیج‌فارس ناشی از حرکت صفحات زمین ساختی است. آیا فشار این ورقه‌ها می‌تواند به از بین رفتن خلیج‌فارس منجر شود؟

در تاریخ زمین‌شناسی چیزی به شکل خلیج‌فارس با مشخصاتی که امروزه می‌بینیم وجود نداشته است. پیش‌بینی‌ها و برآوردها از نظر زمین‌شناسی این است که فشار ورقه‌های قاره‌ای و اقیانوسی در این منطقه می‌تواند در آینده‌ای بسیار دور به از بین رفتن خلیج‌فارس منجر شود. البته اگر این برآوردها دقیق باشد این فرآیند به این زودی اتفاق نمی‌افتد و 50 میلیون سال طول می‌کشد تا خلیج‌فارس در نهایت خشک شود. از دیدگاه زمین‌شناسی این فرآیندها بسیار زمانبر است.

اگر در دریا زلزله بزرگی اتفاق بیفتد می‌تواند خطر سونامی را همراه داشته باشد. به نظر شما احتمال وقوع سونامی در دریای عمان و خلیج‌فارس چقدر است؟

به طور قطع نمی‌توان احتمال وقوع سونامی در دریای عمان و خلیج‌فارس را پیش‌بینی کرد، اما در خلیج‌فارس احتمال وقوع سونامی به‌مراتب کمتر است. اگر بتوانیم گسل‌های کف دریا را شناسایی کنیم و فعالیت آنها را مورد بررسی قرار دهیم در این صورت می‌توانیم بفهمیم در کف دریا چه اتفاقاتی در حال وقوع است و پیش‌بینی کنیم آیا گسل‌های کف دریا می‌تواند لغزش بزرگی ایجاد کند یا خیر.

پس بنابراین می‌توان درباره وقوع سونامی اظهار نظر قطعی کرد، اما به طور کلی می‌توان گفت در خلیج‌فارس احتمال وقوع سونامی در مقایسه با دریای عمان کمتر است. لغزش‌های بزرگ اگر کف دریا اتفاق افتد به وقوع سونامی منجر می‌شود. زلزله بزرگی که 1035 سال پیش یعنی سال 978 میلادی در منطقه سیراف، در نزدیکی بندر طاهری و عسلویه، اتفاق افتاد با سونامی همراه بود. از نظر تاریخی شواهدی وجود دارد که نشان‌دهنده وقوع سونامی در منطقه خلیج‌فارس است.

فرانک فراهانی‌جم / گروه دانش