گنجینه‌ای به نام مناطق حفاظت شده

به همین دلیل و با توجه به تعهدات بین‌المللی، همه کشورها متعهد شده‌اند قسمتی از زیستگاه‌های حساس خود را به عنوان مناطق حفاظت شده معرفی کنند.
 
اکنون 10.3 درصد از مساحت کل کشورمان زیر پوشش منطقه حفاظت شده است، اما تا سال 2020 این مساحت باید به 17 درصد افزایش پیدا کند.

ناصر مقدسی مدیرکل دفتر زیستگاه‌ها و امور مناطق حفاظت شده سازمان حفاظت محیط زیست در این باره به «جام‌جم» می‌گوید: بهره‌برداری از منابع حیاتی اجتناب‌ناپذیر است.

به همین دلیل این منابع آسیب می‌بینند. کشورها برای مصونیت‌سازی در این باره و برای حفظ ذخایر ژنتیکی خود مناطقی را براساس معیارهای علمی انتخاب می‌کنند. به این ترتیب این مناطق به عنوان مناطق حفاظت شده شناخته می‌شوند.

برای نمونه ما در کشور 8000 گونه گیاهی و 550 گونه پرنده داریم یا تنوع زیستگاهی مانند کوهستان، جنگل، تالاب و بیابان وجود دارد، اما اگر بخواهیم نسل آینده نیز از این تنوع بهره ببرند باید شرایطی ایجاد کنیم تا آنها حفظ شوند به همین دلیل اکنون 10 درصد از زیستگاه‌های کشور به عنوان مناطق حفاظت شده شناخته می‌شود که این محدوده‌ها مناطق استراتژیک و ملی هر کشور محسوب می‌شود.قرار گرفتن کشورمان روی کمربند خشک جهانی، دلیل دیگری است که برای گسترش مناطق حفاظت شده و ارتقای سیاست‌های زیست‌محیطی کشور مطرح می‌شود.

مقدسی می‌گوید: موقعیت کشورمان سبب شده آسیب‌پذیری تنوع زیستی در کشورمان بالا برود؛ زیرا یکی از ویژگی‌های اکوسیستم خشک، شکنندگی بالای آن است.

این در حالی است که وقتی این مناطق دستخوش تغییر می‌شوند، برگشت‌پذیری آنها بسیار دشوار است.

در کشورمان قانون هم بر حفظ مناطق حفاظت شده تاکید می‌کند. براساس اصل 50 قانون اساسی هر گونه اقدام که به آسیب دیدن غیرقابل برگشت محیط زیست منجر شود، ممنوع است. با توجه به این قانون همه مکلف به حفظ مناطق حفاظت شده هستند.

 تعهدات جهانی

براساس تعهدات بین‌المللی، تمامی کشورها باید قسمتی از زیستگاه‌های خود را به عنوان مناطق حفاظت شده حفظ کنند.

در کشورمان از اوایل دهه 40 این کار شروع شده و اکنون 10.3 درصد از مساحت کل کشور به عنوان مناطق حفاظت شده شناخته می‌شود.

این وسعت برابر با حدود 17 میلیون هکتار از اراضی کشور است، اما با توجه به تعهدات بین‌المللی و کنوانسیون تنوع زیستی سطح مناطق حفاظت شده ایران تا سال 2020 باید به 17 درصد برسد.

مقدسی می‌افزاید: به همین دلیل ما اکنون در حال برنامه‌ریزی هستیم تا مناطق حفاظت شده را توسعه بدهیم.

توسعه کمی و کیفی

به گفته مدیرکل دفتر زیستگاه‌ها و امور مناطق حفاظت شده سازمان حفاظت محیط زیست، کارشناسان محیط زیست توسعه‌های کمی و کیفی را در دستور کار خود قرار داده‌اند. او درباره توسعه کمی می‌گوید: جاهایی را که دارای غنای تنوع زیستی هستند، شناسایی می‌کنیم. این مناطق، محدوده‌هایی هستند که محیط زیست آنها را به عنوان مناطق حفاظت شده پوشش نداده است.

این در حالی است که برخی از این محدوده‌ها ارزش تنوع زیستی بیشتری نسبت به مناطق حفاظت شده دارند به همین دلیل مسئولان محیط زیست باید سرعت عمل خود را افزایش دهند تا مانع به خطر افتادن این ذخایر ملی شوند.

سیاست سازمان حفاظت محیط زیست درباره توسعه کیفی رفع تهدید‌ها و برطرف کردن آسیب‌ها در مناطق حفاظت شده است.

مقدسی ادامه می‌دهد: این تهدید‌ها به دو گونه انسان‌ساز و طبیعی تقسیم می‌شوند. در برابر موارد انسان‌ساز باید مشارکت مردم و سهیم کردن آنها در منافع مناطق حفاظت شده را دنبال کنیم. علاوه بر این، مسئولان محیط زیست می‌توانند با ارتقای ضریب حفاظتی مناطق تهدید‌های انسان‌ساز را به حداقل برسانند.

او می‌افزاید: اما با توجه به این که سیستم کاملا دولتی هستیم باید حمایت و مشارکت جوامع محلی را برای حفظ مناطق حفاظت شده بالا ببریم.

استفاده از علوم و فناوری می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای در بهبود کیفیت مناطق داشته باشد. افزون بر این انجام ارزیابی‌های ادواری از وضع کمی و کیفی مناطق حفاظت شده یا تدوین منابع مالی مورد نیاز برای مدیریت مناطق حفاظت شده به‌منظور خنثی کردن تهدیدهای عوامل انسانی مفید است.

مقابله با عوامل طبیعی

درباره عوامل طبیعی باید گفت کشور بیش از یک دهه است که با خشکسالی مستمر مواجه بوده به همین دلیل اکوسیستم‌های طبیعی دربرابر خشکسالی واکنش نشان داده‌اند. بعضی پژوهش‌ها بیانگر این است که بسیاری از گونه‌های گیاهی و جانوری در معرض انقراض قرار گرفته‌اند.

مقدسی عنوان می‌کند: برنامه مشخص ما در این باره کاهش آسیب‌پذیری و افزایش مقاومت و پایداری اکوسیستم‌های طبیعی مناطق حفاظت شده است.

کارشناسان محیط زیست براساس مدل و پیش‌بینی‌هایی که با همکاری سازمان هواشناسی به دست می‌آورند برای دوره‌های بلندمدت شرایط را بررسی کرده و تصمیم‌های لازم را به‌منظور چگونگی مدیریت مناطق در نظر می‌گیرند.

مدیرکل دفتر زیستگاه‌ها و امور مناطق حفاظت شده سازمان حفاظت محیط زیست یادآور می‌شود: به این شکل اگر در جایی چرای دام زیاد است آن را تعدیل کرده یا روی تقویت پایه‌های گونه گیاهی برنامه‌ریزی می‌کنیم.

موانع موجود

برای این که کارشناسان سازمان محیط زیست مناطقی را به عنوان محدوده محافظت شده معرفی کنند باید نظر موافق دو وزارتخانه جهاد کشاورزی و صنعت و معدن را به دست بیاورند، اما از آنجا که سیاست‌های سازمان حفاظت محیط زیست با این دو وزارتخانه متفاوت است، کار برای آنها مشکل می‌شود.

مقدسی می‌گوید: وزارت جهاد کشاورزی و صنعت و معدن هدف‌های مشترکی با ما ندارند، این یکی از مشکل‌های ماست و اگر بتوانیم فرهنگسازی کنیم که مناطق حفاظت شده به سازمان محیط زیست تعلق نداشته و ذخایر ملی و استراتژیک کشور است، کارها زودتر به نتیجه می‌رسد بنابراین به نظر می‌رسد اگر مسئولان وزارتخانه‌های جهاد کشاورزی و صنعت و معدن حساسیت محیط زیستی داشته باشند، وضع ذخایر ملی کشورمان بهتر از قبل خواهد شد، زیرا مناطق حفاظت شده و گونه‌های جانوری و گیاهی کشور قابل ارزش‌گذاری نیستند.

مقدسی توضیح می‌دهد: اکنون حدود 800 هزار هکتار محدوده‌های جدید را شناسایی کرده‌ایم و این را به شورای عالی حفاظت محیط زیست که مرجعی است برای تصویب این مناطق منتقل کرده و خوشبین هستیم تا سال 2020 بتوانیم به تعهدات بین‌المللی خود عمل کنیم.

سازمان حفاظت محیط زیست زیر نظر شورای عالی حفاظت از محیط زیست اداره می‌شود که ریاست آن به عهده شخص رئیس‌جمهور است.

 زاگرس و البرز در معرض خطر

چنانچه برخی زیستگاه‌های کشور به مناطق حفاظت شده تبدیل شود شرایط زیست‌محیطی بهتری ایجاد شده و انسان‌ها بهتر می‌توانند از این منابع طبیعی بهره ببرند برای نمونه حوزه‌های آبخیز کشور اگر به عنوان مناطق حفاظت شده شناخته شود منابع آب کشور که اکنون در معرض تهدید قرار دارد، حفظ خواهد شد.

به این ترتیب بخش عمده‌ای از زاگرس باید به عنوان مناطق حفاظت شده شناخته شود، زیرا کارشناسان درباره شرایط بحرانی زاگرس و البرز بارها هشدار داده‌اند.

مدیرکل دفتر زیستگاه‌ها و امور مناطق حفاظت شده سازمان حفاظت محیط زیست می‌گوید: امسال کمبود آب را در تهران شاهد هستیم. مطالعات ما این مشکل را پیش‌بینی می‌کرد به همین دلیل هشدار داده و می‌دهیم تا هیچ گونه بارگذاری جدیدی در البرز انجام نشود چون البرز نقش مهمی در تامین آب و کاهش گرد و غبار و آلودگی هوای تهران و استان البرز دارد.

به گفته مقدسی، بارگذاری شامل ایجاد شهر، شهرک و تبدیل و تغییر اراضی طبیعی است و البته بارگذاری سبب تغییرات اقلیمی در منطقه البرز شده و بسیاری از گونه‌های گیاهی و جانوری در معرض خطر انقراض قرار گرفته‌اند.

باید یادآور شد برخی از این گونه‌ها خاص کشورمان هستند و در صورت انقراض قابل‌برگشت نیستند. این درحالی است که با تخریب منطقه البرز پایه‌های تولید آب کلانشهر تهران و البرز نیز بشدت تهدید می‌شود.

علاوه بر البرز این خطرات زاگرس را نیز تهدید می‌کند، درحالی‌که زاگرس تولیدکننده 40 درصد از آب شرب کشور است، خشک شدن تالاب گاوخونی و رودخانه زاینده‌رود دلیلی برای خطرناک بودن این تهدید است ؛ تهدیدی که تاکنون مسئولان آن طور که باید، جدیش نگرفته‌اند.

مقدسی ادامه می‌دهد: براساس مطالعات ما در سرشاخه‌های زاگرس اتفاقات ناگواری در حال رخ دادن است مثلا تا مدتی پیش در برخی مناطق زاگرس تا پنج متر ارتفاع برف داشتیم، ولی اکنون دیگر این عرصه‌ ها وجود ندارد.

هرچند برخی دلیل این کاهش را گرمایش زمین می‌دانند، اما می‌توان به طور قطع گفت بخش عمده‌ای از این کاهش به دلیل کارکردهای انسانی مانند ساخت و سازها و تغییر کاربری و تخریب جنگل به وجود آمده است بنابراین باید سیاست‌های محیط زیستی وزارتخانه‌ها تغییر کند، زیرا در غیر این صورت آنها مجبور می‌شوند از میزان آب کشاورزی کم کنند تا آب شرب شهروندان تامین شود و خیلی زمان نمی‌برد که آب رودخانه‌ها خشک خواهد شد و باغ‌های اطراف شهرها که نقش ریه این مناطق را بازی می‌کنند، از بین خواهند رفت. 

طرح‌هایی که گزارش ارزیابی محیط زیستی ندارند

مناطق حفاظت شده برای بقای خود باید بکر بمانند، اما متاسفانه به دلیل تصمیم‌های غیرکارشناسانه و فرار از قانون برخی نهاد‌ها مناطق حفاظت شده دستخوش آسیب می‌شوند. برای نمونه احداث جاده و معدن در برخی از این مناطق سبب بروز مشکلات زیست‌محیطی زیادی شده است.

مدیرکل دفتر زیستگاه‌ها و امور مناطق حفاظت شده سازمان حفاظت محیط زیست می‌گوید: ایجاد جاده در مناطق حفاظت شده باید به عنوان آخرین راه در نظر گرفته شود و البته آن هم نیاز به بررسی و تحقیق دارد تا کمترین آسیب به مناطق حفاظت شده وارد شود.

متاسفانه این ارزشگذاری‌های زیست‌محیطی در ترازنامه مالی طرح‌های عمرانی و توسعه‌ای در نظر گرفته نمی‌شود و اگر مسئولان از هزینه‌ای که این طرح‌های غیرکارشناسانه به محیط زیست کشور باخبر بودند، هیچ‌وقت این طرح‌ها را عملی نمی‌کردند.

مدیرکل دفتر زیستگاه‌ها و امور مناطق حفاظت شده سازمان حفاظت محیط زیست می‌افزاید: برای حل این مشکل باید تیم‌های کارشناسی قوی بین دستگاه محیط‌زیست و دیگر دستگاه‌ها شکل بگیرد و این تیم‌ها در بحث مکان‌یابی از بدو شروع به کار طرح‌های عمرانی حضور داشته باشند.

قابل توجه است که در برخی مواقع چنین طرحی در کشور عملی شده و اکنون نیمه‌کاره باقی مانده یا سازمان حفاظت محیط زیست در حال تلاش برای متوقف کردن آنهاست. برای نمونه می‌توان به بزرگراه قزوین ـ تنکابن، سدخرسان سه در کهگیلویه یا معدن دره زرشک یزد اشاره کرد.

وی عنوان می‌کند: برای بزرگراه قزوین ـ تنکابن بدون مشورت با سازمان حفاظت محیط زیست آمدند بودجه گرفتند و کار را شروع کردند و از دو مسیر وارد منطقه حفاظت شده شدند. آنجا بود که ما مانع کار آنها شدیم. این در حالی است که قانون تاکید دارد تمامی طرح‌های بزرگ عمرانی مشمول ارزیابی زیست‌محیطی هستند.

مقدسی خاطرنشان می‌کند: طرح‌هایی که گزارش ارزیابی زیست‌محیطی ندارند خسارت سنگینی به محیط‌زیست وارد می‌کنند به همین دلیل ما تلاش می‌کنیم مسئولان این طرح بیایند با سازمان حفاظت محیط زیست مشورت کنند. 

مهدی آیینی -‌‌ گروه جامعه