از کیمیاگری ‌تا شیمیدانی

او با گذشت زمان علم ذوب فلزات، ریخته‌گری، صنعت چاپ، سفالگری، ریسندگی، رنگرزی، ساخت شیشه، استخراج فلزها از سنگ معدن و استخراج مواد شیمیایی از گیاهان برای دارو و عطر را به دست آورد. مردم در دوران خیلی قدیم به دلیل نداشتن شناخت کافی از این علم، انجام برخی از کارهای شیمیدانان را کیمیاگری می‌دانستند.

شیمیدانان یا همان کیمیاگران آن دوران معتقد بودند جهان بر پایه چهار عنصر آب، آتش، خاک و باد به وجود آمده است و تمام هم و غم آنها تلاش برای دانستن این مساله بود که چرا مواد مختلف، رنگ، بو و غلظت متفاوت دارند و چرا برخی جامدند، بخشی مایع و بقیه گاز هستند، اما همت اصلی آنها به دست آوردن ماده‌ای برای عمر جاویدان انسان (اکسیر حیات) و تبدیل فلز به طلا و نقره (سنگ فیلسوفان) بود.

سرانجام ابزارهای ابتدایی و اندیشه و آرمان‌های آنان اساس تنوع شاخه‌های شیمی و پایه‌گذاری علم جدید شیمی شد و گذشت زمان بتدریج به همه کج‌فهمی‌های هزاران ساله گذشته خاتمه داد و لاووازیه و دالتون با ارائه نظریه‌های خود خط بطلان بر تمام این افکار نادرست کشیدند و به این‌گونه دریچه دیگری از علم شیمی به روی مردم نمایان شدند.

جابربن حیان را باید بزرگ‌ترین دانشمند قرون وسطی در صحنه علوم دانست. او یکی از شاگردان و دوستان امام صادق(ع) بود.

او نخستین کسی است که اسید سولفوریک یا گوگرد و همچنین اسید نیتریک یا جوهر شوره را به دست آورد؛ اما جابر تنها دانشمند مسلمانی نبود که شهرت جهانی یافت بلکه شیمیدانان شهیر دیگری مانند ابوبکر محمد بن زکریا(بزرگ‌ترین حکیم مسلمان، موسس علم شیمی جدید و پایه‌گذار زیست شیمی و کاشف الکل)، ابن‌سینا ملقب به شیخ الرئیس(فیلسوف و دانشمند اسلامی که تبدیل فلزات به یکدیگر را ناممکن و غیرعملی دانست و خواص شیمیایی الکل و اسید سولفوریک را از نظر دارویی شرح داد) و ابوریحان بیرونی (کانی‌شناس و داروشناس جهان اسلام و نخستین مبدع ترازو برای تعیین جرم اجسام) نیز از ایران‌زمین برخاستند که علاوه بر تفکراتشان، نوشتارهای کاملا جدید و نوینی خلق کردند.

در حالی که ما پیشگام این علم در جهان بودیم متاسفانه در بعضی از سده‌های تاریخی زمینه شکوفایی علمی ایران به علت بی‌کفایتی برخی پادشاهان و پس از آن اتکا کردن به منابع نفتی مهیا نشد و روزبه‌روز از این روند علمی فاصله گرفتیم.

این فاصله به منزله زنگ خطر و هشداری بود که باید برای حل آن چاره‌اندیشی اساسی می‌شد. این زنگ خطر باعث شد که طی چند سال اخیر روند کارهای علمی و توسعه دانشگاه‌ها، پژوهشگاه‌ها و تاسیس شرکت‌های دانش‌بنیان شتاب بیشتری بگیرد.

دکتر علی‌اکبر طرلانی - عضو هیات علمی پژوهشگاه شیمی