معاهدین مازندرانی در اردوگاه میرزا کوچک خان

بتازگی نشر نامک با انتشار یاداشت‌های رضاخواجه نوری (معزالسلطنه) یکی از دست‌اندرکاران اجرایی نهضت جنگل روایت جدیدی را از این قیام مردمی به تصویر کشیده است.

رضا خواجه‌نوری از متنفذان نور بود که به‌واسطه برخی تعدیات خانواده خلعتبری و برای جلوگیری از ستم‌های صورت گرفته در یک پیمان منطقه‌ای با حضور برخی از سرداران مشهور مازندرانی شامل سالار فاتح، امیر موید سوادکوهی، عبدالله‌خان مصدق‌الممالک و... شرکت کرد.

معاهدین مازندرانی هسته مقاومتی را سر و شکل دادند و با امرای تنکابن درگیر شدند و موفق به فتح این شهر شدند. بی‌اعتنایی مقامات دولتی به فعل و انفعالات سیاسی در شمال کشور، خوانین مازندرانی را بر آن داشت تا رهایی بحران با نهضت جنگل پیوند برقرار کنند.

به همین دلیل نشست‌هایی با حضور میرزا کوچک خان برگزار شد. معاهدین مازندرانی برآن بودند که تحت سرپرستی سالارفاتح به سوی مرکز روانه شوند و با تصرف تهران شرایط را به نفع خود رقم بزنند، اما تعلل میرزا کوچک خان و اطرافیان او باعث عقیم ماندن این طرح شد.

با این وصف رضا خواجه نوری به نهضت جنگل پیوست و در کمیته انقلاب به‌عنوان مسئول امور سیاسی به فعالیت پرداخت و به حکومت لاهیجان رسید.

جدال میان نیروهای قزاق و جنگلی‌ها سبب شد که رشت چند بار میان نیروهای متخاصم دست به دست شود و این مساله در سرنوشت سیاسی خواجه‌نوری تاثیرگذار بود. او به‌واسطه نیرنگ ساعدالدوله که به ظاهر دعوی هواداری از نهضت را داشت، اما در باطن با نیروهای دولتی بخصوص وثوق‌الدوله نقشه سرکوب قیام جنگل را می‌کشید دستگیر و به تهران منتقل شد.

کمی بعد با آرام شدن اوضاع، برخی از فعالان سیاسی مقیم تهران که البته خواجه نوری نامی از آنان نمی‌برد پیامی را توسط خواجه‌نوری به میرزا کوچک خان منتقل کردند مبنی بر این‌که مشروطه‌خواهان تهران منتظر حضور میرزا در مرکز هستند و شرایط سیاسی برای تصرف تهران مهیاست. خواجه‌نوری مخفیانه تهران را به قصد رشت ترک می‌کند و در موقع دیدار با میرزا کوچک خان، نظر او را در مورد فتح تهران جویا می‌شود، اما میرزا جواب روشنی به این پیام نمی‌دهد.

کتاب به روشنی نشان می‌دهد که در آن موقع نهضت جنگل از اختلاف درونی رنج می‌برد و حضور عناصر مختلف که هر کدام تمایلاتی به جریان چپ و راست داشتند و نیروهایی که به اسم حمایت از جنگلی‌ها و در لباس دوست به گیلان رفت و آمد داشتند و درنهایت اقدام به ترور برخی از سران نهضت کردند چه بر سر این حرکت مردمی آوردند. از سوی دیگر خواجه نوری بخوبی تصویر روشنی از نوع مراودات انقلابیون قفقاز که در میان جنگلی‌ها آمد و شد داشتند ارائه می‌دهد.

بعد از انقلاب کمونیستی در روسیه و تلاشی که ارکان دولت جدید شوروی برای جلب جنگلی‌ها به سمت و سوی خود داشتند از دیگر عوامل اختلاف برانگیز بود؛ چه این‌که کوچک‌خان به عنوان یک چهره دینی و انقلاب بر مرام ملی و مذهبی تکیه می‌کرد و در مواجهه با متنفذان شهرهای گیلان اعم از علما و اشراف با احترام رفتار می‌کرد اما این شیوه و سلوک در نظر انقلابیون قفقاز و عناصر کمونیستی که در رده‌های میانی نهضت فعالیت می‌کردند با منش اشتراکی و ضدسرمایه‌داری آنان همخوانی نداشت و به همین مراتب نگرانی خود را از این رفتار میرزا ابراز می‌کردند. در کنار این قضایا باید از همراهی‌های کمونیست‌ها با سیاست‌های بریتانیا در ایران یاد کرد که باوجود رقابت‌های پنهان و آشکار در برخی از حوزه‌های سیاسی مراعات حال همدیگر را می‌کردند.

در میان نیروهای جنگلی چهره‌هایی با سلیقه‌های مختلف سیاسی حضور داشتند؛ از سردار محیی یکی از پیشگامان مشروطیت گرفته که با برخی عناصر دولتی ارتباط داشت تا احسان‌الله‌خان دوستدار که به‌واسطه قتل میرزا محسن برادر صدرالعلما و همکاری با کمیته مجازات تحت تعقیب بود.

همچنین خالو قربان که از نیروهای ناراضی کرد که به‌واسطه برخی ناهماهنگی‌ها از همراهی با میرزا کوچک خان سرباز زد و در نهایت از سردار سپه امان‌نامه گرفت.

خواجه نوری در یادداشت‌های خود شرحی اگرچه مختصر از اقدامات کارگزاران شوروی از جمله روتشتین که بتازگی زمینه ارتباط شوروی را با دولتمردان ایرانی فراهم کرده بود و درصدد ایجاد مصالحه میان نیروهای جنگلی و مرکز بود آورده است با این وصف روایت‌هایی که وی از حضور خود در شوروی بعد از شکست نهضت جنگل نقل می‌کند از تازگی‌هایی برخوردار است.

وی در آنجا شرحی پرسوز و گداز از برخی عوامل اجرایی نهضت که همراهی با سردار سپه را نپذیرفته بودند و در بادکوبه و قفقاز به تنگدستی و عسرت روزگار می‌گذراندند، ارائه می‌دهد.

معزالسلطنه بعد از مدتی اقامت در شوروی دوباره به کشور مراجعت کرد و به استخدام راه‌آهن درآمد و دیگر کاری به سیاست نداشت.

وی بنا به توصیه دکتر غلامحسین صدیقی شرح مشاهدات خود را از نبرد تنکابن و پیوست مجاهدان مازندران به نهضت گیلان نگاشت.عنوان کتاب او تصرف تنکابن به دست مجاهدان مازندران به سرکردگی سالار فاتح و پیوستن آنها به نهضت گیلان است که به کوشش منوچهر خواجه نوری در 144 صفحه تدوین شده است.

فتاح غلامی - جام‌جم