جستاری بر میراث نیاکا‌ن‌ما

داشتن متن مکتوب، مکانی مشخص برای اجرا، قراردادهای نمایشی منحصر به فرد اجرایی و غیره از جمله ویژگی‌های شبیه‌خوانی است. می‌توان مهم‌ترین روش استنباط و درک صحیح از تحول و شکل‌پذیری این شکل نمایشی را تفسیر و تحلیل متون به جامانده نمایشی و آثار تاریخی موجود دانست. در کشور ما، فرهنگ نمایشی شفاهی بوده، اما تا مدت‌ها اندیشمندان و صاحبان قدرت توجه چندانی به نمایش و ادبیات نمایشی نداشتند.

در دوره‌هایی که این جوهره مورد توجه قرار گرفت (دوره ناصری) حربه‌ای بود برای صاحبان قدرت و بعدها نابودی‌اش حربه‌ای برای انتقام و موازنه قدرت (دوره پهلوی اول). اما همه این تحولات زمانی درک می‌شود که بتوان استنباط زمانی صحیح از دل منابع مکتوب حاصل کرد و در ادامه این تحولات سیاسی اجتماعی را مورد مطالعه و تحلیل قرار داد. همان‌طور که می‌دانیم نخستین بار در سمپوزیوم تعزیه ایران در دهه50 بود که ضرورت حفظ، مطالعه و متن‌شناسی شبیه‌خوانی میان پژوهشگران داخلی و خارجی قوت گرفت. نتیجه آن مطالعات، به بار نشستن آثار مکتوب ماندگاری‌ است که تا‌امروز از اصلی‌ترین منابع و مراجع شبیه‌پژوهان در این زمینه است. چندی پس از آن تلاش و پشتکار شبیه‌پژوهان دیگری همچون عنایت‌الله شهیدی، محمدرضا خاکی، صادق همایونی درحفظ و نگهداری این منابع ارزشمند ادامه پیدا کرد. ضرورت متن‌شناسی شبیه‌خوانی بیش از هر زمان دیگر امروز حس می‌شود و این ضرورت متاسفانه تنها توسط محدودی جدی گرفته شده است. به کار بستن متدها و روش‌های مطالعاتی، مطالعات زبان‌شناسانه، نشانه‌شناسی و نگاه جامعه‌شناسانه به شبیه‌نامه‌ها امروزه بیش از همیشه راهگشای درک و فهم صحیح از این گونه ارزشمند نمایشی است؛ جوهره‌ای که به محض فهمیده‌شدن می‌تواند به عنوان نمونه اعلای درام ایرانی شناسانده شود. اگر دیده شده به نادانی و کج‌فهمی، سیاستگذاری و توسعه این شکل آیینی در فضاهای نامناسب، موجب پس‌زدگی و ساده انگاری گردیده تنها از مطالعه‌نداشتن صحیح و نبستن راه و روش مطالعاتی آن بوده است.

بتازگی حسین اسماعیلی، پژوهشگر ایرانی مقیم اروپا متن‌شناسی شبیه‌خوانی را روی مجموعه لیتن به انجام رسانید ومنبع کاملی را در اختیار گذاشت تا با الگو قراردادن آن بتوان روش مطالعاتی صحیح را به دست آورد، اما در کنار همه نکات قوت کار او می‌توان به این نکته اشاره کرد که کار او روی منبع قدیمی صورت گرفته و از نگاه تطبیقی مجموعه‌ شبیه‌نامه‌ها عاری ا‌ست.

کار خوب حسین اسماعیلی زمانی کامل می‌شد که او می‌توانست با بررسی تطبیقی مجموعه‌های دیگر آنچه ویژگی منحصربه فرد مجموعه لیتن بود کشف و به آن ژرف بپردازد. در این خصوص بتازگی کتاب فهرست توصیفی از مجموعه شبیه‌نامه‌های مجلس به کوشش رضا کوچک‌زاده جمع‌آوری شده است. مجموعه‌ای که از جنبه‌های مختلف پژوهشگر در تحقیق خود بخوبی به آن اشاره می‌کند، اهمیت بسیار دارد به آن معنا که در حین جمع‌آوری فهرست و مطالعه خود استنباط بدیعی از تکنیک‌های نگارشی و اجرایی مربوط به زمان تولید این شبیه‌‌‌‌نامه‌ها به دست آورد؛ زمانی که دیگر این شکل نمایشی تنها شکل عامیانه‌ای نداشت و تخصص و تجمل در کار شبیه‌خوانان به فور به چشم می‌آید (نگاهی به اسناد تاریخی و تصویری دوره ناصری گویای این نکته است). در مقدمه ارزشمندی که در کتاب نخست این مجموعه نوشته شده، اشاره می‌شود که در این شبیه‌نامه‌ها نشان از نخستین تلاش‌ها از نفوذ هنر کارگردانی و دراماتورژی (به تعریف امروزی آن) توسط معین البکاء (محمدتقی و محمدباقر) در حاشیه متون دیده می‌شود و این خود فصل مهم در تحول شبیه‌‌خوانی به عنوان یک شکل نمایش شهری‌ است.

در کار کوچک‌زاده می‌توان خودداری از تکرار مکررات را نیز دید. به این معنی که او بیشتر متمرکز بر کشف تکنیک‌های مورد استفاده در آن زمان بود که به ما این اجازه را نمی‌دهد تا شبیه‌سرایی و شبیه‌خوانی را تنها هنر عامه مردم بدانیم. اوج مهارت در شکل و محتوا بین نسخه‌های شبیه‌خوانان این دوره دیده می‌شود. مد نظر قرار دادن مفهوم زمانی در مطالعه این شبیه‌نامه‌ها به استنباط جدیدی از دلایل گردهم آمدن این مجموعه ارزشمند منجر شده است؛ مجموعه‌ای که بدرستی گویای روند رشد تکنیکی این هنر مردمی است. فهم این نکته به مطالعه‌ای روشمند نیاز دارد.

نکته دیگر اهمیت کار کوچک‌زاده، مقایسه مجموعه مورد مطالعه با دیگر شبیه‌نامه‌هاست. به آن معنا که پژوهشگر پس از درک مفهوم زمان نگارش شبیه‌نامه به مطالعه تطبیقی مجموعه موجود با دیگر آثار پرداخته تا به آنچه پیش‌تر دیده نشده یا کمتر مورد مطالعه قرار گرفته، دست یابد. حال آن‌که در این راه او با توان خود و بضاعت موجود موفق عمل کرده‌است. در پایان باید متذکر شوم ضرورت نوشتن این یادداشت یک حس درونی به پاس نکوداشتی بر فعالیت پژوهشگران این عرصه بود؛ آنان که جستاری در میراث نیاکانمان می‌کنند تا بر پهنه آگاهی تاریخی ما بیفزایند.

سیاوش قائدی/ پژوهشگر تئاتر