مقابله با معضل بزرگ زباله‌های پلاستیکی

یکی از تجربه‌های موفق برای مقابله با بحران زباله‌های پلاستیک در کشورهایی مانند ژاپن و بعضی از کشورهای غربی، اخذ مالیات به ازای مصرف محصولات پلاستیکی است. در ایتالیا، بلژیک و بعضی از دیگر کشورهای عضو اتحادیه اروپا، این راهکار به عنوان تمهیدی برای کاهش مصرف کیسه‌ها و مواد پلاستیکی مورد توجه قرار گرفته و نزد شهروندان شهرهای مختلف این کشورها پذیرفته شده است.

راهکار دیگری که می‌تواند نقش مهمی در کاهش حجم زباله‌های پلاستیکی باشد و متاسفانه در کشور ما آن‌طور که باید مورد توجه قرار نگرفته، این است که در بسیاری از کشورها قیمت تمام شده محصولات غذایی یا هر نوع کالای دیگری که در بسته‌بندی پلاستیکی عرضه می‌شود، چند برابر قیمت محتوای داخلی آن در نظر گرفته می‌شود تا خریدار انگیزه داشته باشد، پس از خرید، بسته‌بندی پلاستیکی کالایی که خریده است را به محل خرید کالا بازگرداند و در ازای آن پول اضافی که پرداخت کرده را پس بگیرد. برای مثال اگر قیمت یک بطری کوچک آب معدنی 500 تومان باشد، خریدار برای خرید آن باید هزار تومان پرداخت کند و در صورتی که پس از مصرف، بطری پلاستیکی خالی را برگرداند، 500 تومان به او برگردانده می‌شود. این راهکار از پراکندگی زباله‌های پلاستیکی در سطح طبیعت تا حد زیادی جلوگیری می‌کند.

بررسی‌های آماری نشان می‌دهد زمان تجزیه کامل محصولات پلاستیکی بر حسب شرایط اقلیمی بین 300 تا 500 سال است و هرچه میزان دما و رطوبت بیشتر باشد، مدت زمان کمتری طول می‌کشد تا زباله‌های پلاستیکی تجزیه شود. در کشور ما معمولا این زمان بین 300 تا 350 سال است که بسیار طولانی است. بنابراین ما باید حتما در این زمینه فرهنگ‌سازی کنیم؛ البته علاوه بر فرهنگ‌سازی باید به دنبال ارائه محصولات جایگزین هم باشیم. امروزه مواد پلاستیکی قابل بازیافت هم به بازار عرضه شده که خوشبختانه شهرداری تهران هم از سال گذشته در میادین میوه و تره‌بار کیسه‌های پلاستیکی قابل بازیافت را توزیع کرده است. حمایت دولت از تولید کیسه‌های قابل بازیافت و سرمایه‌گذاری برای تولید این کیسه‌ها می‌تواند نقش مهمی در کاهش حجم زباله‌های پلاستیکی داشته باشد. تولید کیسه‌های قابل بازیافت در مقایسه با کیسه‌های نایلونی معمولی هزینه بیشتری دارد و این موضوع موجب می‌شود سرمایه‌گذار و خریدار برای جایگزینی این کیسه‌ها به جای کیسه‌های معمولی انگیزه لازم را نداشته باشند. اگر دولت برای این کار بودجه‌ای را اختصاص دهد، نه‌تنها ضرر نمی‌کند، بلکه این کار می‌تواند از نظر اقتصادی به نفع دولت باشد. شهرداری‌ها همه‌ساله مبالغ قابل توجهی را برای خلاص شدن از زباله‌های پلاستیکی هزینه می‌کنند. روزانه 500 تن زباله پلاستیکی در داخل کشور تولید می‌شود، بر این اساس به طور متوسط همه ‌ساله 177 هزار تن زباله در ایران تولید می‌شود که این رقم با توجه به میزان جمعیت کشور در سطح دنیا یکی از بالاترین رقم‌هاست.

گفته می‌شود هر شهروند ایرانی روزانه به طور متوسط سه کیسه پلاستیکی مصرف می‌کند. اگر فقط از طریق فرهنگسازی، شهروندان ایرانی را وادار کنیم حداقل روزی یک کیسه پلاستیکی کمتر مصرف کنند، 816 میلیون کیسه پلاستیکی در سال کمتر مصرف می‌شود که رقم قابل توجهی است. اگر این راهکارها همزمان مورد توجه قرار گیرد، می‌توانیم امیدوار باشیم در نهایت بتوانیم از شر زباله‌های پلاستیکی خلاص شویم. برخلاف آنچه تصور می‌شود بازیافت زباله‌های پلاستیکی امکان‌پذیر است. چنانچه ژاپنی‌ها هم در زمینه بازیافت زباله‌های پلاستیک و تولید سوخت از این مواد کارهایی را انجام داده‌اند. پلاستیک‌ها از مواد نفتی تهیه می‌شود که حامل انرژی است. بنابراین می‌توان مجدد در چرخه سوختی از آن استفاده کرد، اما فرایندی که به تولید انرژی منجر می‌شود، به استفاده از فیلترهای گرانقیمت و دقیقی نیاز دارد که در ایران وجود ندارد. اگر مواد پلاستیکی در فضای آزاد و بدون در نظر گرفته تمهیدات محیط‌زیستی سوزانده شود تا از انرژی آن استفاده شود، با توجه به میزان مواد آلاینده‌ای که وارد اتمسفر می‌کند، بیشتر از این‌که مفید باشد و به تولید انرژی منجر شود، مضر است. نکته دیگری که شاید کمتر مورد توجه قرار گرفته باشد، این است که مواد پلاستیکی ضریب هرز آب را در طبیعت ایران افزایش می‌دهد. در حقیقت مواد پلاستیک که به عنوان زباله دور انداخته می‌شود موجب می‌شود از ورود قطرات باران به داخل خاک جلوگیری شود و به این ترتیب به جای این‌که قطرات باران وارد خاک شده و سفره‌های زیرزمینی را تغذیه کند، روی سطح خاک جریان پیدا کرده و به این ترتیب سرعت هرز آب و ضریب روان آب افزایش پیدا می‌کند. اگر روان‌آب‌ها روی سطح شیبدار قرار گیرد، به تولید سیلاب‌های خطرناکی منجر می‌شود که متاسفانه گاهی شاهد خسارت‌های سنگین ناشی از این پدیده هستیم.

بتازگی در این زمینه پژوهشی در بنگلادش انجام شده است که نتایج حاصل از آن نشان می‌دهد مهم‌ترین عامل تشدید سیل و فرسایش خاک، وجود حجم قابل توجهی از کیسه‌های پلاستیکی است. بنابراین دولت‌ها باید به سرمایه‌گذاری در این زمینه تشویق شوند یا از افرادی که در این زمینه سرمایه‌گذاری می‌کنند، حمایت کنند و هرگز از هزینه‌ای که در قبال این کار متحمل می‌شوند، هراسی نداشته باشند؛ چراکه به ازای این هزینه می‌توانند خاک و آب کشورشان را که​ ارزشمندترین مواد حیاتی است، حفظ کرده و کیفیت آنها را بهبود بخشند. تولید پلاستیک‌های زیست‌تخریب‌پذیر یا به عبارتی قابل بازیافت، فناوری جدیدی است. این نوع پلاستیک‌ها به طور محدود در دو کارگاه نزدیکی تهران تولید می‌شود اما از آنجا که تولید آن انبوه نیست و هنوز از تولید این نوع پلاستیک‌ها حمایت لازم نشده است، در رقابت با محصولات پلاستیکی که پتروشیمی‌ها به صورت انبوه تولید می‌کنند، حرفی برای گفتن ندارد. اگر حمایت بعضی از شهرداری‌های کلانشهرها نبود، همین واحدهای اندک هم از فعالیت بازمی‌ماندند. به طور کلی این راهکارها می‌تواند نقش بسیار مهمی در کاهش هزینه‌های بهداشتی و محیط‌زیستی و پایداری اکولوژیکی کشور داشته باشد.

شهروندان می‌توانند همچون گذشته از کیسه‌های پارچه‌ای به عنوان جایگزین مناسبی برای کیسه‌های پلاستیکی استفاده کنند. در پایان باید به این نکته خیلی مهم توجه کرد که هر شهروند به تنهایی می‌تواند بیشتر از کل مجموعه دولت در بهبود شرایط محیط‌زیست اطراف خود تاثیرگذار باشد.

مهندس محمد درویش / کارشناس محیط‌زیست