نزاع‌های پنهان ‌از ‌چشم قانون

اما در این میان نزاع‌هایی بوده و هست که گاهی به رنگ خون درمی‌آید بی‌آن‌که حرمت ریش‌سفید مانع آن شود یا قاضی حکم آخر را انشاء کند. این دسته از نزاع‌ها به علت ‌علل سیاه‌جرم‌ رخ می‌دهد. ‌علل سیاه‌جرم چیست؟ «وقتی ارتباط بر اساس ارتباط مجرمانه صورت می‌گیرد اگر منجر به اختلاف و نزاع شود، علت آن را سیاه می‌نامند.»

این را سعید خراطها، پژوهشگر حوزه اجتماعی و استاد دانشگاه شهید مطهری به «جام‌جم» می‌گوید.

تلاش برای کاهش، اما...

حقوقدانان و جامعه‌شناسان بسیاری به ریشه‌یابی نزاع پرداخته‌اند؛ تنها و تنها به این امید که قبل از وقوع حادثه پیشگیری کنند.

با این تدابیر هنوز هم آمار نزاع بی‌وقفه سیر صعودی می‌پیماید. 528 هزار و 854 مورد، آخرین آمار سازمان پزشکی قانونی کشور از نزاع در ده ماه نخست سال گذشته است. از این میزان 372 هزار و 839 نفر مردها و 156 هزار و 15 نفر زنان را شامل می‌شود.

جالب این که در تیر‌ماه با 63 هزار و 548 مورد بیشترین مورد نزاع ثبت شده است. البته این آمار تنها شامل مواردی است که از طریق نهادهای ذی‌صلاح به این سازمان ارجاع داده شده‌ است و شامل مواردی که به صورت ریش‌سفیدی حل و فصل می‌شود، نخواهد شد.

نزاع‌ها و درگیری‌هایی که به علل سیاه‌جرم رخ می‌دهند، هیچ‌گاه و در هیچ مرجعی ثبت و قضاوت نخواهند شد. این نوع نزاع از دید ناظران قانونی مخفی است.

تعریف کلی نزاع و علل سیاه‌ جرم

برای تعریف نزاع به‌طور کلی چنین تعریفی ارائه شده است: «کنشی است به قصد آسیب رساندن؛ اعم از بدنی یا روانی که به شخص یا گروهی دیگر صورت می‌گیرد. اساسا می‌توان نزاع را ‌گونه‌ای از پرخاش دانست که در آن طرفین درگیر در وهله نخست افرادی انسانی هستند.

اگر چه ممکن است درخلال آن اشیا یا جانوران نیز آسیب ببینند.» در بررسی علل سیاه‌جرم هم می‌توان چنین تعریفی ارائه داد: «منظور از علل سیاه‌جرم، علل و عواملی هستند که از نظر مقام‌های قضایی و همین‌طور کارکنان کلانتری‌ها از فرآیند تعقیب، بازجویی و همین‌طور قضاوت دور مانده و طرفین دعوا یا نزاع و درگیری این علل را به دلیل غیرموجه و غیرقانونی‌بودن آن مطرح نمی‌کنند.» بنابراین علل سیاه، عللی است که در برابر قانون سانسور، قلب یا جعل شده‌ است.

روابط انحرافی، یک عامل سیاه

چگونه این همه مسائل مختلف در موضوع نزاع کنترل شده‌اند، اما آمار نزاع همچنان روبه فزونی است؟ سعید خراطها با طرح این پرسش‌ در‌باره عوامل موثر بر نزاع و درگیری به روابط انحرافی اشاره می‌کند و می‌گوید: ‌روابط انحرافی از جمله عوامل سیاه محسوب می‌شود و چون علت اصلی آن انحرافی است و مشخص نمی‌شود، بنابراین، علت سیاه باقی می‌ماند.‌

روابط انحرافی در مجموع به روابط‌ درون‌گروهی انحرافی اطلاق می‌شود که در نوع خود قوانین و قواعدی بر این گروه‌ها نیز حاکم است و خروج و تخطی از این قوانین و قواعد در نهایت موجب بروز اختلاف‌ها و گاهی موجب بروز نزاع و درگیری می‌شود.

به عنوان مثال می‌توان به درگیری‌هایی که به علت رعایت‌نشدن قوانین نانوشته در روابط انحرافی (نظیر خرید و فروش مواد مخدر) که میان طرفین به وجود می‌آید، اشاره کرد.

خراطها که به پیشنهاد معاونت اجتماعی و ارشاد ناجا و اداره کل مطالعات اجتماعی درباره نزاع پژوهش میدانی انجام داده است، به چند مورد از علل سیاه‌جرم اشاره می‌کند و می‌گوید: ‌اختلافات حاصل از روابط انحرافی در حوزه‌های مختلف مثل اختلافات مالی حاصل از خرید و فروش مواد مخدر، تقسیم مال بعد از سرقت، میزان مسئولیت‌پذیری در کلاهبرداری، اختلاف حساب‌های روسپی‌ها، سرقت روسپی‌ها از منزل، درگیری متکدیان بر سر مکان تکدی، فروش مشروبات الکلی تقلبی و... همه از جمله علل سیاه‌جرم است.‌

این را هم باید افزود در میان گروه‌هایی که بر اساس روابط انحرافی قوام و شکل گرفته‌اند، حمل سلاح بویژه از نوع سرد آن امری مرسوم و رایج است و این خود به نزاع‌ها رنگ خونین می‌دهد.

قانون غیرنافذ و حوزه‌ای بی‌دفاع!

این پژوهشگر درباره ابزارهای قانونی برای کنترل یا پیشگیری عوامل سیاه‌جرم می‌گوید: ‌طرح شکایت از این اختلافات به این دلیل که بر اساس ارتباط انحرافی شکل گرفته است، قابل طرح نیست‌.

وی تصریح می‌کند: ‌نافذ نبودن قانون در این حوزه‌ها باعث می‌شود این حوزه بی‌دفاع بماند. بنابراین فراوانی روابط انحرافی در سطح جامعه و شیوع این آسیب‌های اجتماعی رو به فزونی می‌رود. این مسأله موجب سردرگمی کارشناسان و مسئولان قانونگذار می‌شود.‌

یک حقوقدان درباره نزاع‌های ناشی از جرم سیاه می‌گوید: متاسفانه کار آماری یا حتی پژوهشی چندانی در این حوزه انجام نشده است.

بدون آمار و داده‌های علمی هم نمی‌توان برای پیشگیری از وقوع بزه برنامه‌ریزی کرد. البته او به این مورد هم اشاره می‌کند که برخی نهادهای رسمی حتی از علنی‌کردن آمار برخی جرایم که علل سیاه هم ندارند‌ به دلایل مختلف امتناع می‌کنند.

در حالی که ارائه آمار علاوه بر آگاهی مردم می‌تواند به نوعی، سیستم امنیتی جامعه را در برابر حوادث افزایش دهد.

شناسایی دشوار است

به دلیل این که بیشتر درگیری‌هایی که در درون گروه‌های انحرافی رخ می‌دهد به مراجع قضایی ارجاع نمی‌شود و طرفین درگیر از عواقب و پیامدهای آن به دلیل نوع و علت درگیری از مراجعه به مراجع قانونی پرهیز می‌کنند، از این روی علت‌های این نوع نزاع در فرآیند قضایی همچنان مخفی و سیاه می‌ماند لذا شناسایی میزان اثرگذاری این‌گونه علل بر بروز نزاع و درگیری کار دشواری بوده و مستلزم کارهای پژوهشی پیچیده و میدانی است.

خراطها با تاکید بر غیر قابل مهار‌بودن نزاع‌هایی که دلایل سیاه دارد، می‌گوید: ‌ چون بخش وسیعی از نزاع‌ها و جرم‌ها دلایل سیاه دارد، اما به دلیل غیرنافذ‌بودن قانون در این موارد مهار‌کردنی نیست.‌ حتی در صورتی که علل سیاه‌جرم کشف و پرونده آن در دادگاه گشوده شود در بسیاری از موارد دو طرف نزاع‌ بزهکار‌ خواهند بود.

ولگردان و مصرف‌کنندگان مشروب در صدر

همان‌گونه که اشاره شد دلایل و عوامل زیادی برای ‌سیاه‌جرم‌ وجود دارد. بر اساس پژوهشی که در سطح تهران انجام شده و میزان آن را در بروز نزاع بررسی کرده است روابطی همچون‌ مواد مخدری، ‌ جنسی، ‌ مالی انحرافی (قمار و کلاهبرداری)، ‌ولگردان، ‌سارقان و ‌ مصرف‌کنندگان مشروبات الکلی قابل مشاهده است.

در این میان، اختلاف‌های درون‌گروهی ولگردان و مصرف‌کنندگان مشروبات الکلی بازتاب و نمود قضایی نسبتا بیشتری داشته‌ که این امر ، مشهود و قابل تشخیص بودن حاکمیت روابط انحرافی بر این دو رابطه است.

نگرانی اجتماعی

نزاع‌ها علاوه بر این که آثار منفی بر دو طرف درگیر بر جای می‌گذارد، دارای پیامدهای ناگواری بر محیط پیرامون و اجتماع است.

همچنان که افزایش روز‌افزون نزاع و درگیری موجب نگرانی‌های اجتماعی در زمینه ترویج رفتار خشونت‌بار در جامعه می‌شود‌ علاوه بر آن احساس کاهش امنیت اجتماعی و برهم خوردن نظم اجتماعی را موجب خواهد شد که در نتیجه فرسایش سرمایه اجتماعی را به دنبال خواهد داشت.

نزاع و درگیری در سطح جامعه یکی از نمونه‌های نقض نظم و انضباط اجتماعی است و به‌عنوان یک ناهنجاری در سطح جامعه امروز وجود دارد. اگر کمی دقیق به این موضوع نگریسته شود در‌خواهیم یافت این پدیده سطوح متفاوتی دارد.

راه‌های پیشنهادی، اما کلی

خراطها درباره راهکارهای موثر در کاهش نزاع بویژه آن دسته از نزاع‌هایی که علل سیاه دارد، می‌گوید: ‌برای هرکدام از جلوه‌ها و شیوه‌های نزاع و درگیری، یک راهکار ویژه نیاز است که باید روی آن بررسی صورت گیرد و نمی‌توان برای تمام نزاع‌ها نسخه‌های یکسان پیچید.‌

این استاد جمعیت‌شناسی در ادامه توضیح می‌دهد: با‌توجه به این که بسیاری از علل بروز نزاع و درگیری و همچنین راهکارهای مورد نظر به ساختار کلان اجتماعی بازمی‌گردد، بنابراین نیاز است اصلاحاتی در ساختارهای کلان انجام شود.

در ادامه باید ساختارهای قانونی، اجرایی و قانونگذاری نیز اصلاح شود.‌ در یک پژوهش دیگر که در شهرستان کرج انجام شده است، صاحب‌نظران و اندیشمندان پرسش‌شونده درخصوص ارائه راهکارهایی برای کاهش این پدیده در سطح جامعه، این پیشنهادها را ارائه داده‌اند: کارهای فرهنگی و فرهنگسازی، توجه به مقوله‌های آموزشی، فعال‌کردن تشکل‌های مردم‌نهاد، استفاده از نظریات کارشناسان علوم رفتاری و اجتماعی در این زمینه، تغییر روند تولیدات رادیویی و تلویزیونی صدا و سیما، ریشه‌یابی علل این پدیده و گسترش عدالت اجتماعی و فقرزدایی.‌

با توجه به تمام این موارد و همچنین روند رو به رشد نزاع و درگیری، توجه و کنترل نزاع‌هایی که علت سیاه دارد امری اجتناب ناپذیراست. در غیر این صورت، آثار ناامنی در جامعه به‌طور عام و در خانواده به‌طور خاص جلوه و بروز بیشتری می‌یابد.

آمار، بی‌آمار

البته در ادبیات حقوقی به جای آمار علل سیاه‌جرم‌ از عبارت ‌نرخ سیاه‌ استفاده می‌شود. این نرخ مواردی از جرم و بزه را در بر می‌گیرد که کشف نمی‌شوند البته نرخ سیاه شامل تمامی موارد مجرمانه است که هیچ‌گاه کشف و ثبت نمی‌شود. افزایش فقر، بیکاری و تورم ازجمله عوامل مهم و موثر در رشد جرایم و نزاع به شمار می‌رود.

ناامیدی نسبت به حل مشکل از طریق مراجع تعیین‌شده نیز به دلیل طولانی بودن روند دادرسی عاملی است که دو طرف درگیر به نزاع روی بیاورند. روشن است نمی‌توان برای نزاع‌های ناشی از روابط انحرافی آماری ارائه داد چون آنها هیچ نشان یا پرونده‌ای در دادگاه و... ندارند؛ در بیشتر موارد هم طرفین در پستوهای تاریک شهر و اجتماع به حساب همدیگر می‌رسند.

شاید هم‌اکنون پشت این دیوار یا در کوچه‌ای بن‌بست و تاریک، دو سارق، قاچاقچی، معتاد و روسپی به حساب و کتاب سرشان گرم است!

نمودار نرخ سیاه در جامعه روی چه عددی است؟ چه نهادی باید این نمودار را ترسیم بکند و این که چه باید کرد؟

سامان عابری‌ -‌ جام‌جم