صدا ، تصویر و موسیقی؛ سه‌گانه‌ای تاریک و روشن

درست است که سازمان صداوسیما، هیچ‌گاه صاحب شبکه‌ای مستقل برای نماآهنگ نبوده است، اما توجه این نهاد به تصویرسازی برای موسیقی و کلام همواره قابل بررسی بوده است. هر چند می‌توان گفت این توجه و تاکید در سال‌های دهه 70 بیشتر به چشم می‌آمد، اما براساس اعلام‌های اخیر مسئولان ـ از جمله رئیس مرکز موسیقی صدا و سیما ـ سالانه بیش از 2000 نماآهنگ در این مرکز و مراکز صداوسیمای شهرستان‌ها تولید می‌شود؛ بنابراین جای پرسش است که چرا هنوز ذهن مخاطب ایرانی بیشتر با نماآهنگ‌های سال‌های دورتر هماهنگ‌تر است؟ چرا با این حجم تولید نماآهنگ، همچنان از کمرنگ شدن تولیدات در قالب نماآهنگ از سوی این نهاد حرف می‌زنیم؟ نخست باید گفت، بنابر همین اعلام‌ها اغلب این نماآهنگ‌ها به فراخور مناسبت‌هایی تولید و در همان مناسبت‌ها نیز پخش می‌شود و جزو برنامه‌های روتین سیما محسوب نمی‌شوند. علاوه بر این، به نظر می‌رسد در نماآهنگ‌های سال‌های دورتر، هدف از تولید این قالب ارائه موسیقی و تصویر، هدفی نزدیک‌تر به هدف‌های مرسوم از ساخت نماآهنگ بود. موسیقی تولید شده بود و حال برای ارائه آن، تصویر و جذابیت‌های بصری به کمک کلام آمده بود یا این‌که مراحل تولید در راستای اهداف همدیگر ارزیابی می‌شد و پیش می‌رفت.

این مساله را از زوایای دیگری نیز می‌توان بررسی کرد. تا چندی پیش مرسوم بود شبکه‌های تلویزیونی، نماآهنگ‌های مورد نیازشان را خود تولید می‌کردند، اما مدتی است ساخت نماآهنگ، به اداره کل نماآهنگ در مرکز موسیقی واگذار شده است. هر چند این اتفاق از سوی مسئولان به عنوان امری مثبت در جلوگیری از کج‌سلیقگی‌ها و نیز درخصوص تخصصی کردن امور بررسی می‌شود و در ظاهر باید هم همین‌طور باشد، اما با وجود این اتفاق، هنوز شاهدیم ارج و اعتبار نماآهنگ در سیما به پای اعتبار سال‌های گذشته آن نیست. به نظر می‌رسد در ساخت نماآهنگ نیز با این‌که سازمان به سمت تخصصی کردن و تجمیع نیروهای متخصص در یک جا رفته است، اما خروجی این تجمیع تاکنون با وجود تولید انبوه، دست‌کم با خاطره‌انگیزی نماآهنگ‌های قدیمی‌تر برابری نکرده است. شاید، ساختن نماآهنگ، مبتنی بر نیاز موسیقی‌های در اختیار هر شبکه، این قالب تاثیرگذار را با باورپذیری اولیه بیشتر نزدیک کرده بود، در حالی که به همین اعتبار ممکن است تولید همه نماآهنگ‌های شبکه‌های مختلف به دست یک اداره در یک مرکز، آن را تا حدودی به تصنع و سفارشی بودن رهنمون کرده باشد.

2

در گذشته معمول بود شبکه‌ها یک مجری مستقر داشته باشند تا در طول روز و بین برنامه‌ها بر صفحه سیاه و سفید و بعدها رنگی گیرنده‌ها ظاهر شود و برنامه‌ها و ساعت‌های پخش‌شان را اعلام کند و نیمه‌شب‌ها نیز با خداحافظی از مردم، خبر پایان پخش از روی آنتن را به گوش آنها برساند. روال معمول نیز این بود که شبکه‌ها پیش و پس از حضور این مجری، نماآهنگ پخش می‌کردند.

با بروز تغییر و تحول‌های بسیار در 20 سال اخیر در برنامه‌سازی تلویزیونی، یکی از مواردی که به کلی تغییر یافت، همین شکل اعلام برنامه‌ها بود. این تغییر روال اعلام برنامه‌ها از شکل اعلام مجری به تیزرها، آنونس‌ها و زیرنویس‌کردن ساعات و دیگر اطلاعات پخش، به‌ خودی خود بخش قابل توجهی از آن نماآهنگ‌های پیش و پس از اعلام برنامه‌ها را حذف کرد، چرا که مانند گذشته جاهای خالی و توقفگاه‌های چندانی در کنداکتور پخش باقی نمانده بود. از این رو می‌توان کمرنگ‌شدن حضور نماآهنگ در سیما را حاصل فرآیندی طبیعی در خلال بروز تغییر و تحول‌های اخیر در برنامه‌سازی و چیدمان پخش دانست.

3

بتازگی با دو نوع رویکرد مثبت از سوی سیما در ساخت و پخش نماآهنگ روبه‌رو بوده‌ایم. نخست این‌که سیما در اقدامی خاطره‌بازانه به پخش متناوب نماآهنگ‌های مجموعه‌های تلویزیونی خاطره‌انگیز دست زد. این‌گونه که تصاویر خاطره‌انگیز و موسیقی به یاد ماندنی و تیتراژ مجموعه‌های تلویزیونی مانند فاصله‌ها، دارا و ندار، به کجا چنین شتابان، راه در رو، ارمغان تاریکی، رستگاران، مدار صفر درجه، پریدخت، در چشم باد، پایتخت و... در قالب نماآهنگ‌هایی کوتاه برای بینندگان سیما ساخته و پخش شد. این نماآهنگ‌ها بسیار مورد استقبال مخاطبان تلویزیون قرار گرفت. دومی اتفاقی تازه‌تر است. در خبرها آمده به مناسبت سی‌وچهارمین سالگرد پیروزی انقلاب، 34 نماآهنگ در مرکز موسیقی وسرود صداوسیما تولید و بازسازی شده است که البته برخی از این نماآهنگ‌ها، تصویرسازی بر اساس آهنگ‌هایی قدیمی از روزهای آغازین انقلاب است. مسلما شنیدن و دیدن آثار ماندگار و بزرگی مانند «سرود آزادی» و «ای برادر» با آهنگسازی و تنظیم محمدرضا لطفی که دومی با آواز شهرام ناظری همراه است، «چه سفرها کرده‌ایم» با آهنگسازی، تنظیم و شعر نادر ابراهیمی با صدای محمد نوری و آثاری از این قبیل، بسیار مغتنم خواهد بود.

علاوه بر آهنگ‌هایی با این قدمت که البته هیچ‌گاه با تصویر همراه نبوده و در واقع نماآهنگ نداشته‌اند، اداره نماآهنگ مرکز موسیقی صداوسیما باید این را مد نظر داشته باشد که نخست، جدای از ساختن نماآهنگ مبتنی بر بروز مناسبت‌ها، ساخت این قالب مهم را بدون مناسبت نیز پیگیری کند و به عنوان یکی از بخش‌های مهم و نه تفننی در میان پخش برنامه‌ها بگنجاند. در این رهگذر، کسانی که در این مرکز برای تولید نماآهنگ تلاش می‌کنند باید یکسره ادوات و ابزارهای تعریف‌شده و ناکارآمد در ترکیب صدا و تصویر را کنار بگذارند و نماآهنگ‌هایی بسازند که حرفی تازه داشته باشد. این‌که برخی نماآهنگ‌های 20 سال گذشته، هم‌اکنون برای ما بسیار خاطره‌انگیز است، دلیلی موجه برای ساخت نماآهنگ براساس معیارهای زیبایی‌شناسانه آن نماآهنگ‌ها نیست مثلا آن نماآهنگی که با ریتم تندی شروع می‌شد و در میانه‌ها به «دریا به روی ساحل موهاش رو شونه می‌کرد» می‌رسید و این سطر از ترانه دقیقا ارتباط ارگانیکی با تصویر موج‌های خروشانی که به ساحل می‌رسند، داشت، امروزه شاید بسیار خاطره‌انگیز باشد، اما بدیهی است؛ ساخت نماآهنگ جدید با استفاده از آن بن‌مایه‌های تصویری برای مخاطب امروزی خالی از جذابیت خواهد بود. پس یا باید دریایی تازه ساخت یا زلف‌های تصویر و موسیقی را طور دیگری شانه زد.

صابر محمدی