پژواک موزون حماسه

بی‌تردید دوران دفاع مقدس از حماسی‌ترین مقاطع تاریخ انقلاب اسلامی است که سرشار از روزهای تلخ‌و‌شیرینی بود که هنوز هم در اذهان مردم باقی مانده‌ است.

یکی از ماندگارترین خاطرات ملت ایران، شنیدن سرودها و نواهایی بود که در زمان دفاع مقدس از رادیو، تلویزیون و بلندگوهایی که در کوچه و خیابان‌ها تا جبهه‌های حق علیه باطل، شور و شوق میهن‌پرستی و دفاع از ارزش‌ها را در وجود آنها پرشورتر می‌کرد؛ سرودها و نواهایی که همچنان در ذهن مردم ماندگار شده و هنوز تازگی و طراوت خاص خود را دارد و بسیاری از آنها همچنان پخش و شنیده می‌شود.

سرود‌ها و مارش‌های نظامی بخش مهمی از فرهنگ یک کشور است. در واقع این آهنگ‌ها و سرود‌ها بازگوکننده منش، روش و چگونگی تفکر یک جریان فکری خاص است که برای تحریک حس میهن‌پرستی، ایجاد احساسات خاص وطن‌خواهی، شجاعت، تهور و غرور ملی ساخته می‌شود.

مارش در اصطلاح موسیقی‌ای است که به منظور ایجاد هماهنگی در حرکت‌های مختلف و زمان‌های گوناگون برای دسته جنگجویان تولید می‌شود و در اصطلاح نظامی به قراردادهای نظامی که به صورت موسیقی نواخته می‌شود و در جهت تهییج احساس جنگجویی نیروهای خودی کمک می‌کند، می‌گویند.

با شروع جنگ تحمیلی در سال 59 در کنار مقاومت و جهاد تمام عیار مردم ایران، شاهد حضور هنرمندان هم در این عرصه بودیم که هر کس به فراخور هنر و توانمندی‌هایش برای دفاع از ارزش‌های میهن هنرنمایی می‌کرد و در این میان شاهد تولیـد و ساخـــــت آثار قابل توجهی در زمینه موسیقی‌های حماسی و مارش‌های نظامی بودیم که به‌صورت مکرر از رادیو و تلویزیون پخش می‌شد و در مقاطعی هم شاهد حضور ارکسترهای موسیقی در پشت‌جبهه بودیم که به اجرای موسیقی‌های حماسی به‌صورت زنده برای رزمندگان می‌پرداختند و شوق حماسی و شور دفاع از میهن را در دل مردم و رزمندگان برمی‌انگیختند.

از اولین ماه‌های آغاز جنگ تحمیلی ارکستر سمفونیک تهران که در حالت معلق قرار داشت‏، با سرنوشت دیگری روبه‌رو شد و آن، استفاده از این ارکستر به مثابه ارکستری نظامی بود.

در آن سال‌ها ارکستر سمفونیک تهران با خروج بسیاری از نوازندگان قدیمی مواجه بود و کمبود نیرو در آن حس می‌شد. عده‌ای از نوازندگان ارکستر برای حمایت از ماندن این ارکستر به رهبری حشمت سنجری، مجدد به آن پیوستند. در این سال‌ها بود که پای اجرای ارکستر سمفونیک تهران به جبهه باز شد و نوازندگان ارکستر سمفونیک، به دور از زرق و برق رسمیشان با لباس نظامی در حضور رزمندگان نواختند.

نوازندگان جوان ارکستر که از ذوق آهنگسازی و توان قدرتمند فرهنگی دوره جنگ بهره می‌بردند، به ساخت موسیقی سمفونیک با ساختاری نو پرداختند. آثاری نه در راستای موسیقی مارش‌های غربی (چه آلمانی و چه روسی که در ایران تا پیش از آن معمول بود) که آثاری با ساختاری بر مبنای موسیقی ایران بود و آن هم نه موسیقی دستگاهی ایران! آن روز موسیقی سمفونیک تازه‌ای تولید شده بود که روح حماسی و فضای عرفانی را توامان داشت.

نادر مرتضی پور در سال‌های اول انقلاب، ارکستر سمفونیک تهران را که با خروج برخی نوازندگان خارجی و مشکلات کاری تعطیل شده بود، پس از وقفه‌ای کوتاه با همکاری نوازنده‌های ایرانی جمع‌و‌جور کرد و رهبری این گروه را به عهده گرفت و عمده کارهای حماسی انقلاب و دفاع مقدس که در صداوسیما، تالار وحدت، استودیوی رادیو و... ضبط می‌شد، هنوز هم در اذهان مردم باقی مانده‌ است.

وی این تولیدات را برگرفته از احساسات و عشقی می‌دانست که در آن فضا روی آهنگسازان و نوازندگان تاثیر می‌گذاشت و شور حماسی و انقلابی را در تمام جامعه ایجاد کرده بود.

رهبر ارکستر سمفونیک تهران به شور و شوق نوازندگان در اجرای قطعات و حضور در قرارگاه‌های عملیاتی از جمله اهواز، شوش، دزفول و خرم آباد و تاثیرات بسیار عمیق این موسیقی‌ها بخصوص ایرانی که شعر و ریتم حماسی داشت و مهیج بودن آنها به‌واسطه اجرای سازهای کوبه‌ای بر روحیه رزمندگان اشاره می‌کند.

وی عمده قطعات اجرا شده در آن زمان را آثار هنرمندانی از جمله حسن ریاحی، علی رحیمیان، محمد بیگلری‌پور و احمدعلی راغب می‌داند که در کنار این آثار، قطعاتی از موسیقی کلاسیک حماسی توسط ارکستر سمفونیک تهران اجرا و ضبط شد.

وی ضمن اشاره به خاطرات شیرینی که از حضور ارکستر سمفونیک در جبهه داشت، از ویژگی‌های خاص این نوع موسیقی‌ها، بخصوص موسیقی‌های ایرانی که دارای ریتمی مهیج با همراهی سازهای کوبه‌ای ایجاد می‌شد، شکل کار را بسیار جذاب و مهیج می‌کرد و شور و انگیزه خاصی در رزمندگان به وجود می‌آورد.

حسن فلاح بابایی، عضو شورای موسیقی صدا و سیما با اشاره به این‌که عمده مارش‌های دوران دفاع مقدس تولید داخل بود که بخشی توسط ارکستر سمفونیک تولید می‌شد و بخشی هم مانند آثار استاد دلبری کارهای آماده‌ای بود که از قبل ساخته شده بود. این مارش‌ها و سرودهای حماسی تاثیر ویژه‌ای بر روحیه رزمندگان داشت.

وی کارهای تولیدی آن زمان را بسیار تاثیرگذار و قابل‌توجه می‌داند، طوری که هنوز هم در بسیاری از رژه‌ها و مراسم‌ نظامی از آنها استفاده می‌شود. وی که در حال حاضر مدیریت گروه هنر دانشگاه علوم انتظامی ناجا را به عهده دارد و به آموزش و اجرای این قطعات در قالب گروه‌های ارکستر نظامی می‌پردازد با اشاره به روزهای دفاع مقدس و همت اهالی موسیقی برای ساخت قطعات حماسی، بر‌ضرورت توجه بیشتر به تولیدات حماسی اشاره می‌کند و معتقد است در حال حاضر آن شور و هیجان و انگیزه‌ها برای تولید جدید میان اهالی موسیقی وجود ندارد.

آهنگساز قطعه «به ایران خوش آمدید» معتقد است تولیدات فعلی به لحاظ فرم و اجرا در وضع خوبی قرار ندارد که از مهم‌ترین دلایل آن، نبود سرمایه‌گذاری مناسب در این زمینه است که باید با برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری بهتر و ایجاد انگیزه میان آهنگسازان و نوازندگان به تولید آثار در خور توجه در زمینه موسیقی ارزشی و حماسی دست یافت.فلاح بابایی پیشنهاد می‌کند می‌توان با تفاهم و همکاری میان صداوسیما و نهادهای نظامی درخصوص تولیداتی که توسط ارکسترها و گروه‌های موسیقی نظامی که در میدان‌ها به اجرا می‌پردازند سرمایه‌گذاری و برای پخش از شبکه‌ها اقدام کرد.

البته در این میان گفته‌های علی رحیمیان دیگر عضو شورای موسیقی صدا و سیما هم شنیدنی است که شرایط فعلی موسیقی حماسی را خیلی خوب توصیف نمی‌کند و معتقد است جای آثار خوب و فاخر موسیقی حماسی در تولیدات فعلی موسیقی کشورمان خالی است و آهنگسازان ما تا حد زیادی از این فضا دور شده و بیشتر به تولیداتی که جنبه تجاری آنها مهم‌تر است، روی آورده‌اند. وی با اشاره به این‌که در آن زمان موسیقی‌های حماسی و حتی غیرحماسی با رویکرد دیگری ساخته می‌شد و آهنگسازان در فضا و حال و هوای خاص و با انگیزه و شوق وصف‌ناپذیری به ساخت موسیقی می‌پرداختند که در حال حاضر آن انگیزه میان آهنگسازان فعلی مشاهده نمی‌شود.

رحیمیان از ضرورت ساخت این نوع موسیقی برای شرایط فعلی گفت و به مسئولان موسیقی توصیه کرد در زمینه ساخت موسیقی‌های حماسی تلاش و برنامه‌ریزی بیشتری انجام دهند تا از طریق ساخت و پخش آثاری فاخر و ماندگار بتوانند شور و هیجان حماسی و شوق ملی ـ میهنی را در بین مردم زنده نگه دارند.