پته کرمان در صندوقچه خاطرات

در هنر پته دوزی که از زمره زیباترین و ناشناخته‌ترین هنرهای سنتی ایران است، این هنر و توانایی استادکار است که او را قادر می‌سازد با توجه به اعتقادات، باورها و نیز خلاقیت و ذوق هنری خود هر بار طرحی دیگر در افکند و جهانی طرفه بیافریند و در حقیقت این باورها، اعتقادات و خلاقیت‌هاست که به هنرهای سنتی اعتبار و منزلت می‌بخشد.

پته دوزی نوعی از رودوزی‌های ایرانی است که طی آن تمام سطح پارچه بوسیله بخیه‌های نخی و رنگین پوشیده می‌شود و هنرمندانی که اکثراً نیز از زنان و دختران خانه دار هستند، با کمک سوزن نقوشی ذهنی را که ملهم از پندارها و بینش‌های شخصی شان است بر زمینه پارچه پشمی ضخیمی بنام «عریض» می‌نشانند که در گذشته از آن برای دوخت دامن، کت و پالتو استفاده می‌شد، پارچه‌ای دستباف است که پیش از این به وسیله دستگاههای بافندگی چوبی به رنگهای قرمز، سفید، زرد و سبز در کارگاههای خانگی تولید می‌شد و در سالهای اخیر دستگاه‌های چوبی جای خود را به دستگاههای تک فاز برقی داده است.

زنان پته دوز برای تهیه یک قطعه پته پس از بریدن عریض در ابعاد لازم برای محصولی که قصد دوختنش را دارند، ابتدا طرح مورد نظر خود را که بیشتر ذهنی و شامل برداشتهای مینیاتوری از طبیعت بویژه درخت سرو و انواع گلهای نمادین است، بر روی کاغذ کالک ترسیم کرده و سپس در مرحله بعد که به گرته‌زنی شهرت دارد، خطوط طرح را به طور متناسب با سوزن سوراخ می‌کنند و در پایان نقاط مشخص شده را با قلم و مرکب چین روی پارچه مشخص می‌کنند.

مرحله بعدی انتخاب نخ در رنگها و ضخامتهای مختلف است. در سالهای گذشته رنگ غالب نقشها خود را در پته‌های کرمان سیاه، سبزتیره، آبی تیره، لاکی و سبز میشی نشان می‌داد، ولی در سالهای اخیر با توجه به راه یافتن پته به بازارهای خارج از کشور و به تناسب سلیقه خریداران خارجی که بیشتر متقاضی پته به رنگهای ملایم هستند، استفاده از رنگهای عنابی، سبز روشن، زرد، نارنجی و صورتی نیز به پته دوزی راه یافته است.

با این وجود پته‌هایی که برای عرضه در داخل کشور یا بازارهای منطقه دوخته می‌شوند، همچنان رنگهای تند و تیره دارند، زیرا زنان پته دوزکرمانی معتقدند به دلیل آن که طرحهای پته نه شلوغ است و نه هندسی، رنگهای روشن چندان جاذبه‌ای به محصول نمی‌دهند و تیره بودن رنگها ارتباط نقوش با همدیگر را منطقی‌تر و قابل قبول‌تر می‌کند.

در حال حاضر پته دوزی بر روی سجاده، جا قرآنی، پرده، رویه کوسن، زیر لیوانی، رومیزی، سوزنی، بقچه و … انجام می‌شود.

کرمان؛ بازار هنرهای سنتی

در راسته شمالی بازار مسگرها، حجره‌هایی هستند که چند هنر سنتی دیگر کرمان را عرضه می‌‌کنند، پته یکی از این هنرهای دستی است.

آذر ایرانمنش، هنرمند پته‌دوز کرمانی می‌گوید: مردم سختکوش کرمان از هزاران سال پیش و به موازات سایر فعالیتهای اقتصادی و اجتماعی به تهیه و تولید انواع فرآورده‌های صنایع دستی نیز اشتغال داشته‌اند که پته دوزی یکی از انواع آن به شمار می‌رود.

این هنرمند کرمانی می‌گوید: هنر پته دوزی که ریشه در تاریخ و گذشته فرهنگی کرمان دارد، هم اینک تولید آن در کرمان، سیرجان و رفسنجان رایج بوده و همچون دیگر صنایع دستی نشانه زیباشناسی، صبر و امید مردمان ایران زمین است.

وی پته شاخ گوزنی، ترمه، قلمکار، لچک ترنج، نارنج، جقه دوقلو، بازوبندی و درختی را از مهمترین طرحهای مختلف پته عنوان کرد و می‌افزاید: این صنعت دستی بیشتر از سوی خانم‌های کرمانی تولید می‌شود که معتقدند این هنر به صورت موروثی به آنها رسیده است. مادربزرگ به دختر و مادر به فرزندانش آموخته که چگونه سمبل خاص ایرانی مانند بته جقه، سرو و دیگر نقوش را با نخ‌های پشمی یا ابریشمی روی زمینه پارچه پشمی بنشانند.

ایرانمنش می‌افزاید: دوخت کامل یک پته برای خانمی که روزی دو ساعت از وقتش را به این کار اختصاص می‌دهد، شاید بیشتر از دو سال طول بکشد، از زمانی که با نخهای رنگارنگ نخستین گره را می‌زند و با ساق دوزی، متن دوزی و برگ دوزی مراحل کار را جلو برده تا وقتی که با سایه زدن و پتک دوزی کار را به اتمام می‌رساند.

این پته‌دوز کرمانی می‌گوید: در حال حاضر پته دوزی روی سجاده، جاقرآنی، پرده، رویه کوسن، زیر لیوانی، پشتی، رومیزی، روتختی، اشارپ، جلد جعبه دستمال کاغذی، بقچه سوزنی، رویه دمپایی، کیف، جلد عینک، قوطی سیگار و بند دوربین انجام می‌شود.

ایرانمنش می‌گوید: پته همانند سایر رشته‌های صنایع دستی سابقه تولیدی مشخص ندارد و هر یک از دست‌اندرکاران پیدایی آن را به یکی از افسانه‌های بومی مرتبط می‌دانند، قدیمی‌ترین قطعه پته‌ایی که هم اکنون یافت می‌شود، روپوش مقبره شاه نعمت‌الله ولی در ماهان کرمان است.

وی ادامه می‌دهد: این پته که ۳۵۵ سانتیمتر طول و ۲۱۰ سانتیمتر عرض دارد، در مدت 8 سال توسط 16 دختر کرمانی دوخته شده و از طرف «شهاب‌الملک» در زمان قاجار به شاه نعمت‌الله ولی اهدا شده است.

ایرانمنش به انواع رنگ پارچه‌های پته اشار کرد و می‌گوید: رنگ اصلی این پارچه‌ها سفید است و در گذشته این پارچه‌ها را به وسیله پوست انار، گردو، نارنج یا روناس رنگ می‌کردند.

وی ادامه می‌دهد: پارچه‌ای که کرمانی‌ها در گذشته برای دوخت پته از آن استفاده می‌کردند، از اصفهان آورده می‌شد، اما هم‌اکنون در کرمان کارگاه‌های کوچکی راه‌اندازی شده که این پارچه‌ها را تهیه می‌کنند.

این هنرمند پته دوز کرمانی می‌گوید: نقش دایره‌مانند میان پته که به آن خورشیدی می‌گویند، نمادی از خورشید بوده و نقوشی که در چهارگوشه آن به شکل نیم‌دایره وجود دارد، نمادی از هفت طبقه زمین است.

وی تصریح می‌کند: نقش بازوبندی هم که در پته‌ها کاربرد زیادی دارد و قشنگ‌ترین و بهترین طرح به حساب می‌آید، کنایه‌ای از بازوبند حضرت امیر(ع) است.

چیزی به اسم صادرات پته نداریم

ایرانمنش در مورد بازار فعلی پته کرمان نیز گفت: هم اکنون در بازار پته مردم بیشتر به فروش پته روی آورده‌اند و کمتر کسی برای خرید پته رغبت دارد، مردم دیگر کشورها پته کرمان را خوب می‌شناسند، اما در کشور چیزی به عنوان صادرات پته نداریم و فقط افراد مختلف در قالب هدیه یا سوغات آن را به دیگر کشورها می‌فرستند.

زهرا علیمحمدی، دیگر بانوی پته دوز کرمانی است که معتقد است: میراث فرهنگی یادگار ارزشمندی است که از گذشتگان به ما ارث رسیده و ما باید از آن حفظ و نگهداری کنیم.

وی با بیان اینکه انواع هنرها و آثار باستانی باید از زوایای مختلف معرفی شوند، می‌گوید: بانوان 70 درصد فعالان بخش صنایع دستی را تشکیل می‌دهند، با توجه به فعالیت پرشور بانوان کرمانی در زمینه صنایع دستی، راه‌اندازی بازارچه صنایع دستی در این استان ضروری است.

این هنرمند کرمانی می‌گوید: متاسفانه مردم کرمان از صحنه پته‌دوزی خارج شده‌اند و این درحالیست که این هنر قدمتی 400 ساله دارد و کرمان در زمینه صنایع دستی جزو استان‌های پیشگام است.

علیمحمدی با اشاره به اینکه پته کرمان حرف نخست را در کشور می‌زند و خریدار هم دارد، خاطرنشان کرد: این محصول فقط در نمایشگاه‌ها عرضه می‌شود، در حالی که باید راه‌هایی برای عرضه بیشتر این محصول ارائه شود.

وی می‌گوید: در حالی که روزگاری در هر خانه کرمان زنان درحال بافت پته بودند، امروز این هنر مسیر نزولی همچون قالی کرمان را طی می‌کند و دچار افت و خیز فراوانی شده، به نحوی که امروز کمتر کسی پیدا می‌شود که پته دوزی را شغل اصلی و منبع اصلی درآمد خود به شمار آورد، در این بین ورود و بکارگیری تعداد زیادی پته دوز افغانی ‌توسط تولید کنندگان اصلی پته درکرمان، ‌باعث کاهش کیفیت پته در سطح استان شده که این عامل به همراه استفاده از مواد اولیه نامرغوب در صنعت پته روزگار خوبی را برای پته کرمان رقم نمی‌زند، به طوری که ورود جنس بی‌کیفیت به بازار که اغلب توسط افغانی‌ها دوخته می‌شود، دلیل عمده کسادی بازار پته است و در حال حاضر کرمانی‌ها به پته‌های موجود در بازار اعتماد ندارند، اما در همین اوضاع نیز برخی هستند که به علت عدم شناخت از پته به محصولات بی‌کیفیت روی می‌آورند.

او ادامه می‌دهد: در حال حاضر به علت دستمزد بسیار پایین دوخت پته، دوزنده‌های خوب و قدیمی کنار رفته و متاسفانه دوزندگان افغانی که مهارت چندانی در زمینه بافت پته ندارند، وارد کار شده و به همین لحاظ کیفیت پته بسیار پایین آمده است.

این هنرمند کرمانی ادامه می‌دهد: افزایش قیمت پته نیز یکی از دلایل از رونق افتادن پته کرمان است که با توجه به افزایش قیمت پته در سالهای اخیر خرید و فروش پته به سطح پایینی رسیده تا حدی که امروز سفارش زیادی برای کار نداریم، در این بین نبود کارشناس قوی و کافی در زمینه پته باعث شده این محصول باارزش، قیمت واقعی خود را نشناسد و محصولات بی‌کیفیت با قیمت بالا و محصولات باکیفیت با قیمت پایین به فروش برسد.

تولید پته افزایش یافته است

فاطمه حاج‌غنی، مسئول حوزه توسعه و ترویج معاونت سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری نیز می‌گوید: استان کرمان هرچند در زمینه قالی‌بافی، شال‌بافی و ترمه‌بافی جایگاه ویژه‌ای دارد، ولی در زمینه پته از شهرت خاصی برخوردار است.

وی بیان کرد: اخیرا انواع پته‌های دوخته شده با زمینه‌های کرم و سبز مورد توجه قرار گرفته و بافت پته به دلیل سبک بودن و قابل حمل بودن آن بیشترمورد توجه زنان کرمانی است.

حاج‌غنی بیان کرد: پته عمدتا یک هنر ذوقی محسوب می‌شده، اما اخیرا به دلیل رونق این هنر دستی در کرمان، تولید آن افزایش یافته است.

وی خاطرنشان کرد: به طور متوسط رودوزی هر متر پته به حدود 375 تا 200 گرم نخ احتیاج دارد که در گذشته برای پته دوزی علاوه بر نخ ریس از نخهای ابریشمی و گلابتون نیز استفاده می‌کردند که نمونه‌های بازمانده خود گواه تحول دگرگونی در این هنر است.

این کارشناس بیان کرد: به عقیده کرمانی‌ها، مرغوب‌ترین نوع پته در کرمان پته‌ای است که روی شال یا عریض سفید یا مشکی دوخته شده باشد، شال‌های پته در رنگهای قرمز و سفید، سبز و مشکی موجود است، اگر شال پته سفید باشد، به این دلیل مرغوبیت و قیمت بالاتری دارد که رنگ سفید نور را منعکس می‌کند و موجب خستگی چشم می‌شود و به همین علت دوخت آن به کندی صورت می‌گیرد.

حاج‌غنی، کنار رفتن نقاشهای اصیل کرمان و بی‌کیفیت شدن نخ و مواد اولیه را از دلایل عمده اوضاع نابسامان پته دانست و تصریح کرد: در نخهای جدید مشاهده می‌شود پشم با اکرولیک مخلوط شده که این مهم از مرغوبیت پته کرمان کاسته و ممکن است حتی باعث وارد شدن خدشه به هویت اصیل پته کرمان در دنیا شود.

وی مواد اولیه‌ای را که جدیدا ارائه می‌شود، نامناسب دانست و تصریح کرد: در هر حال جنس نامرغوب مواد اولیه نمی‌تواند دلیل عمده خرابی پته باشد و بهتر آن است که دوخت اصیل پته جایگزین دوختهای نامناسب فعلی شود.

حاج‌غنی پایین بودن دستمزد پته دوز را عامل اصلی خروج تعداد زیادی از دوزندگان مطرح کرمانی از این رشته ارزیابی کرد و گفت: پته‌ای که به قیمت 100 هزار تومان به فروش می‌رسد، حداقل دو ماه کار می‌برد و اگر هزینه مواد اولیه را در نظر بگیریم با این توصیفات درآمد ناچیزی نصیب دوزنده می‌شود.

پته و کارآفرینی برای کرمانی‌ها

رییس اتحادیه صنف پته کرمان نیز در زمینه مشکلات پته فروشان به ایسنا می‌گوید: پته فروشان آنهایی که خرده پا هستند، مشکلات چندانی ندارند، فقط آنهایی که تولید زیاد دارند و تعداد کارکنان آنها نیز زیاد است با مشکل مواجه هستند.

محمدرضا وزیری نسب، ادامه می‌دهد: زمانی که تعداد کارکنان آنها زیاد باشد، نمی‌توانند همه آنها را بیمه کنند و همچنین با توجه به اینکه مواد اولیه پته‌ گران است و هر روز نرخ آن تغییر می‌کند، بنابراین افرادی که تولید زیاد دارند، در این زمینه با مشکل مواجه هستند.

وی همچنین به آموزش این هنر در مراکز متعدد در استان اشاره و تصریح می‌کند: آموزشگاه‌های متعددی این هنر را به علاقه‌مندان آموزش می‌دهند و در کارآفرینی و ایجاد اشتغال نیز در این رشته توانسته‌اند نقش خوبی ایفا کنند.

قیمت پته

قیمت بزرگترین و قدیمی‌ترین پته دنیا در استان کرمان 10 میلیارد تومان است.

رییس اتحادیه صنف پته در کرمان در این مورد می‌گوید : گرانترین پته دنیا که قدمت زیادی دارد و از لحاظ اندازه نیز بزرگترین محسوب می‌شود، دارای دوخت منحصر به فردی است.

وزیری نسب می‌افزاید: این پته گرانبها سبز رنگ بوده و در یکی از اماکن تاریخی استان کرمان نگهداری می‌شود.

وی ادامه می‌دهد: با توجه به اینکه پته هنر دست است، نمی‌توان روی آن نرخ گذاشت و ارزشمندترین پته استان توسط کارشناسان 10 میلیارد تومان قیمت‌گذاری شده است، اما می‌توان گفت قیمت این پته گرانتر از مبلغ ذکر شده است.

وی در زمینه گرانترین پته که در کرمان خرید می‌شود، نیز می‌گوید: پته سفید نقش بازوبند محراب ترنج، گرانترین پته است و بسیار ریز و پرکار است و برای رومیزی استفاده می‌شود و در حال حاضر با قیمت 2 و نیم میلیون تومان به فروش می‌رسد و نرخ آن با توجه به اندازه تعیین می‌شود.

وزیری نسب در زمینه ارزانترین پته که در کرمان خرید و فروش می‌شود، هم می‌گوید: ارزانترین پته، بوته است که با قیمت 10 تا 15 هزار تومان به فروش می‌رسد، البته ارزانترین پته رنگ سفید است و نرخ گذاری علاوه بر رنگ بر اساس اندازه و کیفیت دوخت متغییر است.

وی در زمینه تهیه نخ پته نیز می‌گوید: نخ پته از پشم نیوزیلند یا استرالیا وارد ایران می‌شود و بسیار ظریف است و بعد در خود کرمان رنگ می‌شود.

رییس اتحادیه صنف پته با بیان اینکه افراد هنگام خرید پته باید به چند مورد توجه داشته باشند، می‌گوید: علاوه بر رنگ، دوخت آن باید ریز، پر و ظریف باشد و همچنین حالت رنگ آمیزی تند نباشد.

وی در پاسخ به این سوال که چرا پته دارای برچسب قیمت نیست، می‌گوید‌: با توجه به اینکه پته یک هنر و صنعت محسوب می‌شود، بنابراین نمی‌توان برای آن برچسب قیمت تعیین کرد.

رییس اتحادیه صنف پته ادامه می‌دهد: نرخ پته با توجه به نوع و کیفیت دوخت و اندازه آن تعیین می‌شود. دوخت پته کار پرزخمتی است و فروش آن به صورتی توافقی بین بافنده و خریدار انجام می‌شود.

رییس اتحادیه صنف پته به افزایش قیمت پته اشاره و می‌افزاید: قیمت پته نسبت به سال گذشته افزایش پیدا کرده که بخاطر گرانی روزمره مردم در زندگی و همچنین میزان زحمتی که برای آن کشیده می‌شود، است.

وی ادامه می‌دهد: به عنوان مثال نخ و شال یک پته خوب 1 در1 باید چهار ماه دوخته شود و کسی که می‌دوزد باید خرج زندگی کند، بنابراین با توجه به زحمت و زمانی که برای آن بکار می‌رود و افرادی هم که مشغول به این حرفه هستند، باید هزینه‌های زندگی روزمره را پرداخت کنند، لذا امسال قیمت آن افزایش یافته است.

کرمان زمانی اقتصادی مبتنی بر پته داشت، اما امروز شاهد تخریب هویت و اصالت این هنر زیبا در کرمان هستیم، پته کرمان به صندوقچه تاریخ پیوسته است و متاسفانه با ادامه روند حاضر در آینده‌ای نه چندان دور، تنها یاد و نامی از این صنعت اصیل و زیبا باقی خواهد ماند. (ایسنا)