«بازی خوب» یک هنر است

مادر که چادرش را به کمر بسته بود، تشت لباس‌های شسته را برداشت و برد تا روی طناب پهن کند. حالا دخترک صورت عروسکش را زیر شیر آب گرفته بود. کامیون هم به لبه باغچه رسید تا بار شن و خاکش را خالی کند. پسربچه می‌خواست با آن چند کپه خاک، خانه که نه بلکه یک قصر بسازد. مادر آخرین لباس را هم زیر نور آفتاب روی طناب پهن کرد... چند کپه خاک، یک عروسک خیس و نسیمی که لباس‌ها را به رقص درآورده بود...

آنها تا ظهر، غرق رویاهایشان بودند؛ رویاهایی که قرار بود در آینده‌ای نه‌چندان دور درست به اندازه یک چشم به‌هم‌زدن، شکل عملی به خود بگیرد.

حالا دیگر آن مادر مهربان، مادربزرگ شده است و پسر کوچولو هم بابای خانه. دختر هم از صبح تا غروب سر کار می‌رفت و نیمه‌جان به خانه می‌آمد، حالا همان دختر بچه دیروز به محض این‌که صدای بچه خودش را هنگام بازی می‌شنود، سرش داد می‌زند: «آروم، خسته‌ام، چه وقته بازیه، بسه...» غافل از این‌که زیباترین خاطرات خودش در روزگاری نه‌چندان دور، به بازی‌های هفت‌سنگ، خط‌بازی، گرگم به هوا، طناب‌بازی، کلاه‌بازی، شاه و وزیر، کلاغ‌پر، خاله‌بازی و... می‌رسد.

نمی‌دانیم یا فراموش کرده‌ایم که کار، روابط اجتماعی کنونی و در یک کلام آداب زندگی ما، برگرفته از همان بازی‌های گذشته است که هنوز هم با حسرت از آن دوره یاد می‌کنیم. در همان بازی دزد و پلیس بود که آموختیم کار بد مجازات دارد؛ در گرگم به هوا بود که یاد گرفتیم که اگر سوختیم، تن به قانون دهیم و دختران نیز در خاله‌بازی‌هایشان آموزش دیدند که زندگی یک دادوستد واقعی است. علاوه بر این مسائل، کارشناسان امور تربیتی کارکردهای متنوعی برای بازی برشمرده‌اند که هر کدام در فرآیند اجتماعی شدن کودک، نقش و اهمیت ویژه‌ای دارد. در این بازی‌ها، چابکی، عکس‌العمل سریع، سرگرمی و نشاط، افزایش تمرکز، دقت و هماهنگی عصبی عضلانی نهفته است.

بازی یک هنر است با ابعاد بسیار زیاد؛ گرچه به‌ظاهر ساده به نظر می‌آید، اما دانشمندان و محققان بسیاری درباره آن تحقیق و پژوهش کرده‌اند، با این همه تا به حال هیچ کارشناسی یک تعریف جامع از آن ارائه نداده است. باید گفت آنچه در بطن بازی نهفته است، اصل «لذت» است.

کارل بوملر اصل لذت را به‌ عنوان ملاک تعریف بازی قبول دارد. او اصل لذت را در برابر اصل واقعیت قرار می‌دهد. به این معنی که کودک در ابتدای مسیر، تحول خود از اصل لذت پیروی می‌کند و بعدها از اصل واقعیت تبعیت می‌کند، بدون آن‌که اصل لذت کاملا از بین برود.

البته این لذت به میزان قدرت خلاقیت کودک بستگی دارد. حتما یادتان می‌آید یا مشاهده کرده‌اید که یک دختربچه با عروسک خود نه همچون یک شیء بلکه مانند یک موجود زنده و واقعی برخورد می‌کند، با او به خواب می‌رود، به او غذا می‌خوراند، تنبیهش می‌کند و گاهی هم می‌خندد.

پسربچه‌ها نیز به شیوه‌ای دیگر در قالب بازی، فنون کار را می‌آموزند، آنها در برخی موارد، حرفه‌ها و مشاغل مختلف را تمرین می‌کنند و به این روش قدرت تخیل خود را پرورش می‌دهند. کارشناسان توصیه می‌کنند به هیچ وجه نباید خیالپردازی‌های کودکان را سرزنش کرد، چون خلاقیت او محدود خواهد شد.

آنها برای یک کودک خلاق چنین ویژگی‌هایی را برشمرده‌اند: عادت به وارسی منابع مختلف، جسارت در گفتار زیاد، طرح سوال‌های عجیب و غریب، کنجکاوی زیاد برای سردرآوردن از امور، اشتیاق به صحبت درباره کشفیات با دیگران، شور و نشاط و مشغولیت‌های شدید جسمانی، دقت و توجه شدید در گوش دادن، مشاهده کردن یا انجام‌دادن کاری، با دقت و اشتیاق به پیرامون خود نگریستن، توانایی ابداع بازی‌های جدید و تغییر در بازی‌ها و قیاس در صحبت‌های خود.

دقت کنید اهمیت زمانی که کودک صرف بازی می‌کند و میزان لذتی که از بازی کردن می‌برد، صرفا وابسته به نوع و تعداد اسباب‌بازی‌هایش نیست؛ بلکه بازی کردن یک فعالیت مفرح و شاد است که شامل افراد، اشیا و حرکات است. هر کاری؛ از پرتاب کردن حباب‌های کف صابون به طرف همدیگر تا آب‌پاشی در حمام یا استخر یا حتی تعقیب کردن همدیگر و دویدن دنبال هم در اتاق، می‌تواند یک بازی خوب محسوب شود. اگر کودک 12 ماهه‌ای را ببینید که سرگرم بازی با یک جعبه مقوایی است، خواهید فهمید که عوامل موثر در بازی کودکان، چقدر وسیع و متنوع هستند.

آلبرت انیشتین هنگامی که کودک بود، در تنبلی و بی‌نظمی شهره شهر بود، اما جرقه نبوغ این دانشمند هنگام دریافت یک قطب‌نما که پدرش در دوران نوجوانی به او هدیه داده بود، زده شد. وقتی که او طرز کار قطب‌نما را مشاهده می‌کرد، سعی می‌کرد طرز کار آن را درک کند. او بعد از انجام این کار بسیار شگفت‌زده شد. بنابراین تصمیم گرفت علت نیروهای مختلف را درک کند.

زمان و انتخاب نوع سرگرمی برای کودکان از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. با این که همه متخصصان تاکید کرده‌اند که بازی کردن کودکان نباید توسط بزرگسالان رهبری شود، اما کنترل غیرمستقیم آن توسط والدین لازم است.

با این همه باید نهایت تلاش را برای فراهم کردن محیط مناسب برای بازی بچه‌ها کرد. اصلا تصور نکنید که بازی کودکان اتلاف زمان است. یک روان‌شناس معروف به نام آلفرد آدلر می‌گوید که هرگز نباید به بازی‌ها به‌عنوان روشی برای وقت‌کشی نگاه کرد. کودکان را نباید از بازی منع کرد، درست به این دلیل که مهم‌ترین کار و مشغله آنها در سنین پایین، بازی کردن است. کودک به وسیله بازی، مفاهیم همکاری، پیروزی، شکست، قانون‌گرایی، پرورش قدرت تخیل و... را خواهد آموخت.

در سنین خردسالی، کودکان به وسیله اشیای رنگی یا وسایل صدادار سرگرم می‌شوند و به عبارت دیگر، آنها با روش خود و به شکل بازی با دنیای خارج ارتباط برقرار می‌کنند. با افزایش سن کودکان، تنوع اسباب‌بازی و پیچیدگی وسایل بازی نیز بیشتر می‌شود تا این‌که پا می‌گذارند به مدرسه. در این بخش از زندگی، واقعیت‌های زندگی، رنگ جدی‌تری به خود می‌گیرند، اما بازی و شوق به انجام آن در کودکان دبستانی و حتی مقاطع بالاتر تا اندازه زیادی به چشم می‌خورد. در خانه دوم یعنی همان مدرسه، شیطنت‌هایی انجام می‌شود که هیچ‌گاه از یاد و خاطره پاک نمی‌شود. به طور مثال در زمستان‌های نه‌چندان دور و در فصل سرما، یکی از تفریح‌های بچه‌ها، از کار انداختن بخاری بود تا کلاس را به تعطیلی بکشانند، سرکار گذاشتن معلم، انداختن آب مقطر به داخل بخاری، مسدود کردن دودکش، مزه‌پراکنی، شکلک درآوردن و... گویی هنوز دانش‌آموزان، جدی بودن زندگی و کلاس درس را خوب نیاموخته‌اند، اینها همگی دلایلی بود تا معلم مهربان، مهرش را برای زمانی کوتاه کنار بگذارد و حسابی از کوره در برود.

اما حالا دیگر از آن شیطنت‌ها هم خبری نیست، اکنون دانش‌آموزان سر در گریبان خود فرو برده‌اند و یواشکی زیر میز برای هم پیامک و بلوتوث می‌فرستند؛ بی‌هیچ هیجانی!

حتما خیلی از کودک درون و مزایای آن شنیده‌اید، آیا شما با کودک درونتان دوست هستید؟ اصلا او را می‌شناسید؟ اصلا کودک درون چیست؟ کودک درون، آن بخش از وجود ماست که دوست دارد کودکی کند؛ یعنی این‌که درست مثل یک بچه سرزنده و پرهیجان باشد. کودک درون ماست که ما را وا می‌دارد شعر بگوییم، شوخی کنیم، در هپروت تخیلاتمان سر کنیم و بچه‌بازی دربیاوریم. کودک درون ماست که قهر می‌کند. بیایید کودک دورنتان را کمی پرورش دهید؛ اگر دغدغه رهایی از وضعیت کنونی خود را دارید یا می‌خواهید برای مدت زمانی آزادی، رضایت یا صفا و آرامش داشته باشید، شما هم کودک شوید و گاهی در بازی بچه‌هایتان شرکت کنید. این مساله موجب خواهد شد که بهتر کودکان خود را بشناسید، به علایق و حساسیت‌های آنها پی ببرید.

به یاد داشته باشید دیگر اینجا شما رئیس نیستید، اصلا هم تلاش نفرمایید تا روند بازی را کنترل کنید. شما در اینجا تنها یک همبازی هستید. به کودکتان اجازه دهید تا با اندیشه و توان خود، نوع بازی را انتخاب و شکل آن را مدیریت کند.

دوباره به کودکی برگردیم، چون «خیلی زود دیر می‌شود»! از پشت رایانه خود برخیزید؛ باور کنید که زندگی هم‌اکنون ما نیز یک بازی است، اما جدی و تا اندازه بسیار زیاد ملال‌آور.