تاریخ آذربایجان را روی سنگ بخوانید!

در 12 کیلومتری شمال شهر سراب منطقه‌ای است به نام رازلیق؛ در آنجا کوهی است به نام زاغان که بر یکی از صخره‌هایش کتیبه‌ای نقش بسته در 16 سطر، در قابی به ابعاد 80 در 120 سانتی‌متر.

این سنگ‌نوشته متعلق به یکی از پادشاهان اورارتو است. تمدنی بسیار کهن که در شمال کردستان و غرب آذربایجان امروزی شکل گرفت و مرکز حکومت صاحبان این تمدن حوالی دریاچه وان بود. اورارتوها که به اعتقاد بسیاری از محققان، نیاکان ارامنه و گرجی‌ها بوده‌اند، با مادها در ایران مراوده و البته مجادله‌های بسیاری داشتند و پادشاهان آنها نیز مانند آنچه در آن روزگار متداول بود پس از پیروزی‌های بزرگشان دستور به کندن و نگارش کتیبه و ثبت پیروزی‌های تاریخی‌شان می‌کردند. سنگ‌نوشته رازلیق یکی از همین اسناد ارزشمند است که به خواست آرگیشتی دوم (730 ـ 685 ق.م.) پادشاه صاحب نام اورارتو، پس از پیروزی بر همسایگانش و تسخیر بخش‌های زیادی از سرزمین‌های آنان به نگارش درآمد.

آنچه از میان سطرهای این کتیبه که به خط میخی اورارتویی نوشته شده و می‌توان ترجمه کرد به این شرح است:

«به یاری خداوند، آرگیشتی می‌گوید: من به سرزمین آرهو لشکر کشیدم. سرزمین اولوشو و سرزمین بوقو را تسخیر کردم تا کنار رودخانه مونا رسیدم و از آنجا بازگشتم. سرزمین‌های گیردو، گیتوهانی و توایشیدو را تسخیر کردم. شهر روتومنی را گرفتم. سرزمین‌هایی را که من تسخیر کردم تحت باج خود قرار دادم. این قلعه‌ها را که من به زور گرفتم دوباره برقرار ساختم. من آن را آرگیشتی ایردو (یعنی رعیت آرگیشتی) نامیدم. به خاطر شکوه استقامت اورارتو، برای مطیع ساختن سرزمین‌های دشمن، به یاری و عظمت خداوند و آرگیشتی، شاه بزرگ، شاه جهان، شاه شاهان، خداوندگار شهر توشپا. آرگیشتی می گوید: هر کس نام مرا محو کند یا به این کتیبه صدمه‌ای بزند. امیدوارم خدایان او را محو سازد».

یکی دیگر از مهم‌ترین کتیبه‌های اورارتوها در حوالی شهر اهر قرار دارد. اهر در 103 کیلومتری شمال شرقی تبریز است و از قدیمی‌ترین مناطق آذربایجان به شمار می‌رود. اهر به نام ارسباران نیز شناخته می‌شود و در کتاب‌های زیادی با این نام عنوان شده است. این ناحیه به علت اهمیت سیاسی و نظامی از دیرباز برای تمدن‌ها و اقوام بسیاری مورد توجه بوده است. به همین علت است که اورارتوها نیز آن را جایی مناسب برای به جای گذاشتن یادگارهایشان انتخاب کرده‌اند. یکی از توابع اهر، ورزقان است که در 2 کیلومتری شرق آن کوهی به نام زاغی است و کتیبه سقندل بر پیشانی این کوه نقش بسته است. این کتیبه در 10 سطر به خط میخی و به امر ساردوی دوم (750 ـ 733 ق.م.) پسر آرگیشتی اول حک شده و در آن از حمله به ناحیه کوهستانی پولو آدری و گشودن 21 دژ و تصرف 45 یا 44 شهر در یک روز، سخن می‌رود. با توجه به نظریه دانشمند اورارتوشناس گرجی، پولو آدری محل زندگی یک طایفه کوه‌نشین در شمال آذربایجان ایران بوده و این کتیبه به حوادث سال‌های 747 ـ 45 قبل از میلاد مربوط می‌شود.

علاوه بر این، کتیبه اورارتویی دیگری نیز در کوه‌های اهر شناخته شده که باز هم مربوط به پادشاهی است به نام آرگیشتی. این سنگ‌نوشته در روستایی به نام شیشه از توابع دهستان ورگهان در اهر قابل دیدن است. اگرچه آسیب زیادی دیده، اما خط میخی اورارتویی آن هنوز هم به خوبی قابل‌تشخیص است.

در دوره قاجار، تبریز رونق دوباره یا بهتر است بگوییم چندباره‌ای یافت که امروز آثار این رونق و توجه را در خانه‌های زیبایی همچون خانه امیر نظام گروسی می‌توان دید. این خانه در دوره ناصرالدین‌شاه و در زمان پیشکاری امیرنظام توسط او ساخته شد. قابلیت‌های این خانه به‌حدی است که پس از مرمت و بازسازی به موزه‌ای به نام موزه قاجار بدل‌شد. خانه امیر نظام در دو طبقه با زیربنای 1500 مترمربع با دو حیاط اندرونی و بیرونی ساخته شد. باغچه‌های آباد، حوضچه‌های آبی و 16 ستون با سرستون‌های آراسته ازجمله ویژگی‌هایی است که می‌تواند شما را ساعت‌ها ساکن این خانه‌ـ موزه کند. در طبقه بالا، پنجره‌های مشبک ارسی با شیشه‌های رنگی و همچنین آیینه‌کاری‌ها و گچبری‌های تالارها زیبایی این مجموعه را دوچندان کرده است. زیرزمین خانه امیرنظام یکی از جاهایی است که هرگز نمی‌توان از دیدن آن صرف‌نظر کرد. حوضخانه این زیرزمین با ستون‌های مزین و آجرکاری‌هایی که بر سقف آن نقش بسته شما را به این فکر وامی‌دارد که شاهان قاجار با سکونت در چنین خانه‌هایی صدالبته که ذوق هنری‌شان شکوفا می‌شده و به نقاشی و خطاطی و عکاسی روی می‌آوردند. حالا که این خانه تبدیل به موزه شده شما می‌توانید در طبقه اول آن تالارهای سکه، چینی، بافته، آبگینه، فلزات، موسیقی و خاتم را ببینید و در زیرزمین آن نیز از تالارهای سنگ، اسلحه، معماری و شهرسازی و تالار رجال و فرامین دیدن کنید. یکی دیگر از مزایای رفتن به خانه امیر نظام آن است که این بنا فاصله اندکی با مقبره‌الشعرای تبریز دارد. در این آرامگاه سرسبز بیش از 400 شاعر و شخصیت نامی ازجمله قطران تبریزی، شهریار، اسدی طوسی و فارابی آرمیده‌اند.

نام مشروطه با شهر تبریز پیوندی دیرینه دارد و برای دیدن این پیوند چه جایی بهتر از خانه مشروطه. در یکی از محله‌های قدیمی شهر تبریز به نام راسته کوچه که در غرب بازار تبریز واقع شده، خانه زیبایی هست که به خانه مشروطه شهرت دارد. سبک معماری این بنا کاملا قاجاری و متعلق به شخصی است به نام حاج مهدی کوزه‌کنانی. دلیل نامگذاری این خانه به نام مشروطه آن است که بزرگان مشروطه پس از به توپ بستن مجلس شورای ملی توسط محمدعلی شاه در این خانه جمع می‌شدند و به همفکری می‌پرداختند و در اصل بیشترین طرح‌ها و تفکرات مشروطه‌خواهان زیر سقف این خانه شکل گرفت. همچنین این خانه مرکز فرماندهی مبارزان در طول محاصره 11 ماهه تبریز و مرکز تصمیم‌گیری برای پایین آوردن پرچم‌های تسلیم در برابر شاه قاجار بود.

خانه مشروطه توسط معمار هنرمند تبریزی که سال‌ها در روسیه زندگی کرده بود و سال 1247 شمسی به زادگاهش بازگشت، ساخته شد. زیباترین آثار هنری وی را در پنجره‌های ارسی، درهای منبت‌کاری شده، نورگیرها و غلام گردش‌ها ببینید. سال 1375 در پی انجام تغییراتی در تالارها و اتاق‌های خانه، این محل نیز مانند خانه امیر نظام تبدیل به موزه شد و در آن اسناد تاریخی و اشیای مربوط به انقلاب مشروطه به نمایش درآمد. در این میان دیدن اشیایی مانند سلاح کمری ستارخان و وسایل شخصی دیگر سران مشروطه حس و حال عجیبی را به دنبال دارد.