مستند مردم‌شناختی

به دو شکل می‌توان اقدام به تولید مستند مردم‌شناختی کرد. یکی تصویرگری آنچه هست و وجود دارد در قالب سبک مستند مشاهده‌ای و دیگری بررسی ماوقع از منظر نگاه تحلیلی در قالب سبک مستند تفسیری ـ توضیحی.

در صورت نخست، مستندساز هدفش صرفا بازنمایی آداب و رسومی است که یا کمتر مورد شناخت و توجه قرار گرفته و یا منبع تصویری درخصوص آن موجود نیست. در این وضعیت کار مستندساز بیشتر فعالیتی علمی در ادامه پیشرفت‌های مردم‌شناسی خواهد بود و در نتیجه اثر او بیشتر از آن‌که در رده‌ آثار هنری قابل طبقه‌بندی باشد در دسته‌ علوم جای خواهد گرفت.

اما در حالت دوم، مستندساز، آداب و رسوم منطقه‌ای خاص را دستمایه قرار می‌دهد برای بیان برداشت شخصی و هنرمندانه‌ خود از مساله. در این صورت دیگر نمی‌توان گفت، فیلم ساخته شده، صرفا نوعی تصویرگری یا بازنمایی مشاهده‌ای و علمی است.

در اینجا ما با فرانمایی مواجهیم و با نگاه هنرمندانه و تحلیل و تفسیر فیلمساز از واقعیتی که در این مورد بخصوص آداب و رسوم اجتماعی است. پیداست که اگر مرادمان از فیلم مستند، اثری هنری باشد که در فرآیند آفرینندگی و خلق هنرمندانه تولید می‌شود و به قول معروف، کارگردان‌محور است نه تهیه‌کننده‌محور، آن وقت فقط گزینه‌ دوم را محل بحث خواهیم داشت.

از جمله‌ بهترین آثار هنری مردم‌شناختی فیلمی است مستند با عنوان «جنگل سعادت‌/‌ Forest of Bliss» محصول 1986 آمریکا به کارگردانی رابرت گاردنر با مدت زمان 90 دقیقه که موضوع آن واکاوی مساله مرگ در آیین‌ مردم هند است. گاردنر نخست با ژستی مشاهده‌ای و بی‌طرف به بازنمایی کامل رسم و رسومات این قوم در هنگامه‌ مرگ همنوعان می‌پردازد و رفته رفته به شکلی کاملا نامحسوس از دل این بازنمایی به ظاهر بی‌طرفانه، موضع تحلیلی خود را از این رفتار بدوی ظاهر می‌سازد و دست به فرانمایی و تفسیر مفهومی و فلسفی می‌زند. منتها نه با دیالوگ و گفتار متن، بلکه فقط با تصویر و موسیقی. در نتیجه ما فقط به تماشای زندگی متفاوت یک قوم ناشناخته دعوت نمی‌شویم، بلکه فراخوانده می‌شویم برای مواجهه با این پیام ضمنی و کاملا غیرمستقیم فیلمساز که: ببینید این همه تکلف بیهوده و این همه تلاش و تکاپو برای مرگ را! شاید فقر اقتصادی این قوم ریشه در همین فقر فرهنگی داشته باشد.