مجید انتظامی و نت‌های ماندگاری که به سازها سپرد

 به نظر این عده، موسیقی فیلم خوب آن موسیقی است که به اصطلاح نتوان آن را زیر لب زمزمه کرد و به تماشاگر غیر متخصص این اجازه را ندهد که بتواند آن را جدا از تصاویر و لحظه‌های فیلم ارزیابی کند. این ویژگی باعث می‌شود که نتوان یک قطعه‌ موسیقی منحصر به یک فیلم را تعمیم داد و استفاده‌های دیگری از آن کرد. مثلا نگاه کنیم به موسیقی فیلم‌هایی مثل بوی پیراهن یوسف یا از کرخه تا راین.

موسیقی این دو فیلم را که حالا از مشهورترین تم‌های موسیقایی سینمای ایران هستند در گذر این سال‌ها بسیار شنیده‌ایم و آوای آنها به مناسبت‌های مختلف بسیار به گوش‌مان خورده است. به نظر آن عده اگر این موسیقی‌ها «منحصر» به آن فیلم‌هایند، چطور است که کارکرد خود را در عرصه‌های دیگر هم نشان داده‌اند؟ موسیقی بوی پیراهن یوسف پای ثابت بسیاری از مناسبت‌ها بخصوص مذهبی و دینی این سال‌های برنامه‌های تلویزیونی است و همین‌طور موسیقی از کرخه تا راین. موسیقی این دو فیلم به دلیل ماهیت دینی و عرفانی‌‌شان، همیشه در مناسبت‌‌های متناسب شنیده شده‌اند و حالا در خاطره سمعی خیلی‌ها جا دارند. البته در این جا قصد نداریم که به این ویژگی بار ارزشی بدهیم. گفتیم که فقط قصد داریم به عنوان یک ویژگی به آن نگاه کنیم. در جواب انتقاد این عده هم می‌توانیم این طور استدلال کنیم که اصولا این ملاک کاربرد چندانی برای سنجش ارزش موسیقی یک فیلم ندارد. خیلی از بزرگ‌ترین و فاخرترین قطعه‌های موسیقی فیلم دنیا هم موارد مصرف دیگری پیدا کرده‌اند و حتی خرج موارد نازل و کم ارزشی هم شده‌اند. ضمن این‌که کارنامه انتظامی نشانگر آن است که او موسیقی متن‌های دیگری هم ساخته که فارغ از فیلم و به عنوان اثری مستقل و بدون توجه به کارکرد‌شان در کنار عوامل دیگر، اصلا قابلیت فراگیری عام و استفاده‌های دیگر را ندارند و حتی گاهی مثل نوعی افکت برای تکمیل صحنه ومیزانسن و بازی بازیگران و... عمل می‌کنند. خلاصه این‌که اگر مطلب را با اشاره به این مورد آغاز کردیم، به هیچ وجه قصد ابطال یا اثبات آن را نداریم. بلکه آن را نوعی راهنما برای پیگیری بحثی دانسته‌ایم که قرار است در ادامه مطلب عنوان شود.

اگر بخواهیم کارنامه انتظامی را به دو بخش مذکور تقسیم کنیم، آشکارا آن دسته از ملودی‌ها و آواهایی را که خصلتی دینی و روحانی دارند، جزو آثار معروف و فراگیر انتظامی خواهیم دید. بوی پیراهن یوسف و از کرخه تا راین که به آنها اشاره شد جزو همین دسته‌اند. هرچند که این نوع موسیقی در مقایسه با مثلا آثار اکشن هارمونی ساده‌تری دارد، اما هر تمی هم در این زمینه کارساز نیست و هنرمندی موسیقیدان را می‌طلبد که انتظامی در این عرصه بسیار موفق نشان داده است. این نوع موسیقی باید یک نوع ملودی گوش‌نواز داشته باشد که حتی مردم معمولی که ذوق زیادی در این عرصه ندارند هم بتوانند آن را به خاطر بسپارند و حتی زمزمه کنند. ضمن این که باید در عین این سادگی از یک پیچیدگی درونی و نامحسوس در لایه‌های زیرینشان برخوردار باشند تا تبدیل به اثری سهل و ممتنع شوند. در مثلا بوی پیراهن یوسف با موسیقی بسیار ساده و در عین حال عمیق و پیچیده‌ای مواجهیم که همین صفت آن را مناسب برای پخش در سوگواری‌ها و مناسبت‌های مذهبی کرده است. همین زیبایی ملودیک و پیچیدگی در از کرخه تا راین هم وجود دارد و نکته جالب اینجاست که هر دوی این فیلم‌ها آثاری جنگی‌اند که یک اثر جنگی را می‌توان اثری اکشن هم محسوب کرد و مهارت می‌خواهد تا آهنگی لطیف و ملودیک متناسب با یک فیلم جنگی باشد. از این دو فیلم که بگذریم مهارت انتظامی در تلفیق مایه‌های مذهبی با مایه‌های بومی هم قابل اشاره است. تم افغانی موسیقی بای‌سیکل‌ران (محسن مخملباف)‌ کاملا در خدمت مضمون اصلی فیلم یعنی رهایی و رستگاری نسیم، شخصیت اصلی فیلم است. موسیقی این فیلم هم آنقدرها پیچیده نیست و از بسط و گسترش یک تم مشخص تشکیل شده و البته سازبندی موسیقی و شناخت دقیق انتظامی از ویژگی‌ها و قابلیت‌های موسیقی بومی این منطقه از آن اثری به یاد ماندنی و قابل ساخته است. همین ویژگی در مثلا موسیقی متن مجموعه مریم مقدس هم دیده می‌شود که در اینجا استفاده انتظامی از موسیقی کرال و مذهبی سمت و سویی غربی پیدا کرده یعنی شناخت آهنگساز از ویژگی‌های فرهنگ مسیحی نقش موثر و پررنگی در شکل‌گیری این موسیقی داشته است. هر چند هنگامی که آهنگساز در بطن فرهنگ خودی و آشنا مشغول آفرینش است، موفق‌تر جلوه می‌کند. به عنوان مثال نگاه کنیم به موسیقی بسیار عالی و درخشان انتظامی برای فیلم روز واقعه که یکی از درخشان‌ترین‌های کارنامه اوست. نقاط اوج این موسیقی اتفاقا از ترکیب چند نت ساده شکل گرفته و تاثیرگذاری فیلم در انتقال حس و حال فاجعه کربلا در خیلی از لحظه‌ها مدیون موسیقی انتظامی است. سه وجه تراژیک بودن داستان فیلم، قرار داشتن آن بر بستر یک فرهنگ مذهبی و جریان آن در دل فرهنگ قوم عرب به وضوح در موسیقی این فیلم قابل تشخیص است و این در حالی است که نهایت کار اثری یکدست و شنیدنی است که همچون بهترین‌های او منفک از فیلم هم تاثیرگذار و شنیدنی جلوه می‌کند. همین شناخت انتظامی از مثلا جغرافیای فیلم‌های مختلف است که به یاری او در خلق آثارش کمک کرده. از پاکستان و افغانستان و تهران تا غرب و شمال و جنوب و... در موسیقی‌های او شناخت و سازبندی و زمان‌شناسی ویژه کاملا قابل تشخیص است و از این لحاظ جزو نادر موسیقیدان‌های عرصه سینمای ایران به شمار می‌رود.

از حضور تم‌‌های عاطفی و دینی در فیلم‌های ذکر شده و آثاری مثل آژانس شیشه‌‌ای، عروس افغان، جایی برای زندگی، دستفروش، اوینار و... که بگذریم، انتظامی یکی از پرکارترین‌های سینمای ایران هم محسوب می‌شود. بیش از 80 فیلم سینمایی و چندین فیلم تلویزیونی و سریال حاصل کارنامه او است و البته نباید بررسی آثار مذهبی او ما را از توجه به تنوع فراوان آثارش غافل کند. انتظامی تجربه آهنگسازی برای ژانرهای مختلف را دارد و نکته اینجاست که اغلب این آثار جزو فیلمهای موفق سینمای ایران محسوب می‌شوند. آثاری که در زمان نمایش‌شان از فروش خوبی برخوردار بوده‌‌اند، توجه منتقدان و افراد صاحب نظر را جلب کرده‌اند و مهم‌تر این‌که بعضی‌هاشان توانسته‌اند این دو مولفه را همزمان داشته باشند. شاید به همین دلیل باشد که همان‌طور که گفته شد انتظامی شاید معروف‌ترین آهنگساز سینمای ایران در بین عامه مردم باشد و خیلی‌ها می‌توانند حداقل یک موسیقی از بین فراوان ملودی‌های او را به خاطر داشته باشند.

انتظامی که دانش‌آموخته موسیقی از کنسرواتوار برلین با ساز تخصصی آبواست، فعالیت حرفه‌ای‌اش را با نوازندگی در ارکستر سمفونیک وین و ارکستر فیلارمونیک برلین آغاز کرد و پس از بازگشت به ایران تصمیم به همکاری با ارکستر سمفونیک ایران گرفت. کارش را در سینما با همکاری با اسماعیل ماهان در ساخت موسیقی سفر سنگ (مسعود کیمیایی)‌ آغاز کرد و تداوم همکاری با فیلمسازان صاحب‌نامی چون محسن مخملباف، مسعود کیمیایی، ابراهیم حاتمی‌کیا و... از جمله ویژگی‌های اوست. کارنامه پربار او چه به لحاظ کمی و چه به لحاظ کیفی جوایز فراوانی را نیز برایش به همراه داشته است که از جمله آنها می‌توان به اینها اشاره کرد: سیمرغ بلورین بهترین موسیقی برای بای‌سیکل‌ران، روز واقعه، آژانس شیشه‌ای و دیوانه‌ای از قفس پرید، تقدیر بهترین موسیقی جشنواره فجر برای ناصرالدین‌شاه آکتور سینما، دیپلم افتخار جشنواره فجر برای از کرخه تا راین و خیلی جوایز و تقدیرهای دیگر.

در میان فیلم‌هایی که مجید انتظامی برای آنها موسیقی ساخته است، آثار دفاع مقدس جایگاه ویژه‌ای دارند. از میان این فیلم‌ها می‌توان به از کرخه تا راین، بوی پیراهن یوسف وآژانس شیشه‌ای اشاره کرد که 2 بار در مهرماه گذشته در قالب یک اثر ارکسترال و با عنوان «این فصل را با من بخوان» از سوی ارکستر سمفونیک تهران با رهبری خود انتظامی اجرا شده است.

این آهنگساز پیش از این نیز با ساخت 2 سمفونی حماسه خرمشهر و ایثار در حوزه موسیقی دفاع مقدس کار و آنها را ضبط و اجرا کرده بود. سمفونی ایثار شامل 4 قطعه فراق، پرواز، حیات و ایثار است که قسمت چهارم آن بیش از دیگر بخش‌ها فرصت اجرای زنده پیدا کرده است. همراهی گروه کر و تک‌خوانی مَرد (تِنور) از ویژگی‌هایی است که این اثر از آن بهره می‌برد. همچنین در تصنیف سمفونی ایثار، همراهی پیانو، گیتار، گیتار باس، درام و دف با ارکستر سمفونیک بسیار دیدنی و شنیدنی است. بخش‌هایی از این اثر به‌صورت کرال و قسمت‌های دیگر آن به شکل پاپ کلاسیک نوشته شده است. دف در قطعات مختلف این سمفونی تداعی‌کننده روح شجاعت، فداکاری و ازخودگذشتگی ایثارگران است که با همراهی گروه کر و نوای حماسی زنجیرهای دف، مخاطب را به احساس واقعی از مفهوم ایثار نزدیک می‌کند.

بهره‌گیری از نوای آرام و لطیف پیانو و گیتار در انعکاس آرمان‌های بلندی چون عشق، فداکاری، آرمانگرایی و خداجویی که در ماهیت ایثار نهفته‌ است، تبیین‌کننده ارزش‌های متعالی دیگری است که امکان ارتباط با مخاطبان داخلی و بین‌المللی را با ادبیاتی کلاسیک فراهم می‌کند. اگرچه تنوع و نوآوری نهفته در «سمفونی ایثار» در حوزه فرم و محتوا می‌تواند علاقه‌مندان موسیقی در گروه‌های مختلف سِنّی را به خود جلب کند؛ لیکن مهم‌ترین مخاطب این اثر، با توجه به ابعاد فنی آن نسل جوان به شمار می‌آید. برای ساخت همین اثر بود که انتظامی سال گذشته در کنگره ملی تجلیل از ایثارگران که با حضور ریاست محترم جمهوری برگزار شد، تندیس ایثار را دریافت کرد.

در حال حاضر مجید انتظامی در حال ساخت 2 سمفونی دیگر با موضوع انقلاب اسلامی و دفاع مقدس است. سمفونی انقلاب اثری است که به مناسبت سی امین سالگرد انقلاب اسلامی در دهه فجر امسال روی صحنه می‌رود. از سوی دیگر این آهنگساز از چند ماه پیش در حال نوشتن سمفونی 4 قسمتی مقاومت بوده است که براساس برنامه‌ریزی‌ها در سوم خرداد ماه سال آینده اجرا خواهد شد.

مسعود ثابتی