سلامت در خانه دوم

بهداشت مدارس در سیاست بهداشتی و راهبرد کلی سرمایه‌گذاری‌های بهداشتی  درمانی کشورها و مجموعه برنامه‌های توسعه و رفاه اجتماعی جایگاه و اهمیت ویژه‌ای دارد. کودکان و نوجوانان، بخش بزرگی از جمعیت پویا و آینده‌ساز کشورها را تشکیل می‌دهند.

دانش‌آموزان قشر عظیم آسیب‌پذیر جامعه هستند که مراقبت بهداشتی آنان، اگرچه از نظر تعیین و درجه‌بندی این نیازها در جوامع مختلف یکسان نیست؛ اما در کل برای همه دانش‌آموزان مدارس صرف‌نظر از اختلافات نژاد، آب‌وهوا و منطقه جغرافیایی مسائل همسان و نقطه‌نظرهای مشترکی وجود دارد، به طوری که در اکثر کشورهای جهان مراقبت‌های بهداشتی دانش‌آموزان و آموزش آنها از اهم مسائل ویژه بهداشتی و مورد توجه مسوولان بوده است.

ضرورت وجودی و فلسفه تشکیلات بهداشت مدارس ناشی از این واقعیت است که دانش‌آموزان  که اکثریت عظیمی از جمعیت را تشکیل می‌دهند  به دلیل کامل نشدن مهارت‌ها و شرایط سنی آسیب‌پذیر در معرض ابتلا به بیماری‌های عفونی خطرناک و حوادث و سوانح هستند.

سابقه‌ای طولانی‌

بهداشت مدارس در جهان سابقه‌ای طولانی دارد. اولین اقدام در زمینه بهداشت مدارس مربوط به کشور فرانسه است. این کشور همراه طرح آموزش علمی خود در سال 1793 میلادی ماده‌ای را در رابطه با بهداشت مدارس و انتخاب یک نفر پزشک به عنوان مسوول بهداشت مدارس به تصویب رساند.

در ایران سال 1290 شمسی مدارس جدید تاسیس شد و تنها 3 سال پس از آن یعنی در سال 1293 هیاتی از پزشکان ایرانی و اروپایی مقیم تهران تشکیلاتی به نام مجلس حفظ‌الصحه برای مراقبت بهداشت عمومی به وجود آوردند. در اواخر همین سال دکتر علی‌اکبرخان (اعتمادالسلطنه) به سمت مفتش صحی مدارس منصوب شد.

سال 1314 سازمانی به نام «صحیه مدارس» در وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه آن زمان به‌وجود آمد. این اداره سال 1318 ضمیمه دانشکده پزشکی تهران شد. آیین‌نامه بهداری مدارس سال 1315 در 2 فصل و 21 ماده به تصویب رسید.

سال 1326 صحیه مدارس، دوباره ضمیمه وزارت فرهنگ شد. در سال 1348 سازمان اداره بهداری آموزشگاه‌های کل کشور به اداره کل بهداری آموزشگاه‌های کشور تغییر نام یافت و سال 1350 به منظور تربیت نیروی انسانی برای اولین بار دوره دو ساله آموزش مراقبین بهداشت برقرار گردید. در اسفند 1375 اداره کل بهداری آموزشگاه‌ها با تغییر نام به اداره کل بهداشت مدارس، از وزارت آموزش و پرورش جدا و ضمیمه وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی شد.

کمبود مربی بهداشت‌

بهداشت در مدارس از وظایف خطیری است که در درجه اول به عهده معلمان و مربیان و در درجه دوم به عهده والدین کودکان است. بهداشت مدارس شامل پیشگیری از شیوع بیماری‌های مختلف در میان دانش‌آموزان، تشخیص دانش‌آموزان معیوب و معرفی آنها به مراکز ویژه، شناسایی دانش‌آموزان بیمار، جلوگیری از تماس آنها با سایر دانش‌آموزان و معرفی آنها برای درمان و همچنین نظارت کامل بر تغذیه دانش‌آموزان در مدارس است.

حضور مربی بهداشت دارای تخصص، کلید گشایش بسیاری از گره‌های ایمنی و شکوفایی جسم و روان دانش‌آموزان این مرز و بوم است.

وی می‌گوید تا نزدیک به 3 دهه پیش در 17 استان کشور، مدرسه عالی بهداشت مدارس فعالیت داشت. از سال 5958 که این مدارس به دانشکده بهداشت‌  تحت پوشش وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی  تبدیل شد، مدارس از امکانات مربی بهداشت محروم مانده‌اند، ضمن این که در هیچ دانشکده‌ای چیزی به‌عنوان بهداشت مدارس وجود ندارد. او در بیان دیدگاه‌های خود، همچنین می‌گوید از نیروهای تربیت شده با ویژگی و توانمندی آموزشی گذشته، هیچ‌کدام در مدارس جایگزین نشده‌اند.

بر اساس آمار موجود، آموزش و پرورش با کمبود حدود 16 هزار مربی بهداشت در مدارس روبه‌روست و با بازنشسته شدن مربیان فعلی بهداشت مدارس، بر این تعداد افزوده می‌شود.

بر این اساس برای 150 هزار مدرسه در سطح کشور تنها حدود 3600 مربی بهداشت وجود دارد. البته در برخی استان‌های محروم حدود 90 درصد مدارس مربی بهداشت ندارند.

این در حالی است که براساس شاخص بهداشت جهانی، به ازای هر 750 دانش‌آموز باید یک مربی بهداشت وجود داشته باشد؛ ولی در کشور برای حدود 15‌‌میلیون دانش‌آموز تنها 3600 مربی بهداشت وجود دارد که بر اساس تعریف استاندارد جهانی حداقل باید به 6 برابر افزایش یابد.

در برخی استان‌های محروم کشورمان مانند خراسان شمالی و جنوبی، سیستان و بلوچستان، کرمان و خوزستان برای هر 200 هزار دانش‌آموز فقط یک مربی بهداشت وجود دارد.

این در حالی است که شیوع بیماری‌های واگیردار در این مناطق بسیار بالاست و طبعا درصد ابتلای دانش‌آموزان در محیط‌های آموزشی به مراتب بیشتر است.

شاید جالب باشد اگر بدانید در حال حاضر میانگین سوابق مربیان بهداشت آموزش و پرورش شهرستان‌های استان تهران حدود 27 سال است و اگر در سال‌های آینده مربیان بهداشت جذب نشود، متولیان بهداشت در مدارس به طور کامل حذف خواهند شد.

ضد ارزش‌

در شرایط استاندارد به ازای هر 40 دانش‌آموز باید یک چشمه توالت وجود داشته باشد، اما در حال حاضر این میانگین اصلا در ایران وجود ندارد. گذشته از این، وضعیت بهداشتی سرویس‌ها نیز بسیار بد است.

از سوی دیگر بر اساس استانداردهای جهانی باید به ازای هر 60 دانش‌آموز یک شیر آبخوری وجود داشته باشد، در حال حاضر مشکل کمبود آبخوری نیز در مدارس کشور وجود دارد. اکنون 60 درصد مدارس روستایی ایران آبخوری استاندارد ندارد. البته این موضوع فقط شامل مناطق محروم نیست، بلکه حتی در پایتخت کشور این وضعیت دیده می‌شود.

نبود سرویس بهداشتی در مدارس، منجر به آسیب‌های روانی مانند لطمه روحی و بیزاری از مدرسه در دانش‌آموزان می‌شود. دانش‌آموزان از نظر بهداشتی باید در وضعیت خوبی به سر ببرند و اگر مشکلات بهداشتی برای آنها به وجود آید تا مدت‌های طولانی و حتی تا آخر عمر، ضرر و آسیب آن ادامه می‌یابد. ضمن این‌که نبود سرویس بهداشتی در مدارس موجب استرس، پرخاشگری، اذیت‌های روحی و بیزاری از مدرسه، مشکلات درسی و... در دانش‌آموزان می‌شود.

ضرورت توجه‌

به دلیل نداشتن برنامه‌ای صحیح برای بهداشت، شاهد وخامت اوضاع در برخی زمینه‌ها هستیم. نمونه آن، به فراموشی سپردن سلامت جمعیت چند میلیونی دانش‌آموزان است. شاید توجه یکسویه به کودکان زیر 5‌‌سال موجب شده است سنین بالاتر را از یاد ببریم. در نتیجه، بهداشت دانش‌آموزان وضع اسفباری به خود گرفته است.

این در حالی است که در اغلب کشورهای پیشرفته جهان، با وجود بالا بودن سطح بهداشت خانواده‌ها، برای بهداشت مدارس هنوز برنامه مشخص و مستقل وجود دارد و نیروهایی به همین منظور تربیت و به کار گمارده می‌شوند. نتیجه بی‌توجهی به بهداشت دانش‌آموزان، شیوع بیماری‌های عفونی و به وجود آمدن مشکلات روانی و اجتماعی در میان آنهاست که امروز شاهدش هستیم در حالی که با برنامه‌ریزی، بسیاری از این مشکلات قابل پیشگیری خواهد بود.

در راه پیشرفت‌

با وجود تمامی کمبودها در چند سال اخیر، اقدامات مفیدی در جهت ارتقای سلامت دانش‌آموزان انجام شده است. طرح آهن‌یاری برای دانش‌آموزان دختر در سن بلوغ که از سال گذشته اجرا و هفته‌ای یک‌بار قرص آهن به آنها داده شد، طرح غربالگری و شناسنامه سلامت برای دانش‌آموزان کلاس اولی‌ که شناسنامه سلامت دریافت کردند  و طرح شناسنامه سلامت سایر پایه‌های تحصیلی از سوی اکیپ‌های بهداشتی آموزش و پرورش و علوم پزشکی در طول سال تحصیلی، توزیع شیر در مدارس، طرح بازدید از بوفه‌های مدارس، خدمات معاینه بینایی‌سنجی، شنوایی‌سنجی، دندانپزشکی و سایر معاینات پزشکی مورد نظر وزارت بهداشت در حدود 500 مدرسه محروم کشور و برگزاری کارگاه‌های آموزش مهارت‌های زندگی برای پیشگیری از 7 رفتار پرخطر دانش‌آموزان شامل سلامت روان، اعتیاد، سیگار، ایدز، تغذیه، ورزش و آسیب‌های عمومی حوادث از اقدامات مثبتی بوده که در چند سال اخیر صورت گرفته است.

اولویت‌ها

دانش‌آموزان، دوره‌های مختلف رشد و دوره‌های حساس زندگی را طی می‌کنند. بنابراین هرگونه غفلت از سوی والدین، دانش‌آموزان، معلمان و مربیان، بهای سنگینی را از نظر مادی و معنوی به جامعه تحمیل می‌کند.

به اعتقاد کارشناسان بهداشت، بیماری جسمی یا روحی دانش‌آموزان فقط یک فرد را تهدید نمی‌کند، بلکه آینده جامعه را به‌ مخاطره می‌افکند و به‌ همین دلیل، رعایت بهداشت در مدارس می‌تواند تضمین‌کننده سلامت جامعه باشد.

با وجود تلاش‌ها و موفقیت‌های سال‌های اخیر، هنوز تعدادی از مدارس کشور فاقد امکانات و تسهیلات بهداشتی هستند و فضاهای آموزشی از استانداردهای لازم برخوردار نیستند. همچنین هنوز بیماری‌های واگیردار، بیماری‌ های مختلف چشم، دهان و دندان، اختلالات شنوایی، قلبی و عروقی، بیماری‌های انگلی، کمبودهای تغذیه‌ای و بالاخره اختلالات رفتاری، سلامت دانش‌آموزان را تهدید می‌کند و موجب مشکلاتی در فراگیری و نیز افت تحصیلی آنها می‌شود و این در حالی است که شناخت بموقع و رفع مشکلات دانش‌آموزان، اقدامی موثر و سنجیده در بهبود سلامت و پیشرفت آموزش آنها خواهد بود.

به نظر می‌رسد آموزش و پرورش به قدری درگیر مسائل گوناگون خود شده که برای بهداشت مدارس این موضوع اولویت قائل نیست و همواره تحت‌الشعاع سایر مسائل و موضوعات قرار گرفته است.

نتایج قابل توجه‌

در طرح سنجش سلامت سال گذشته، 4/90 درصد دانش‌آموزان سالم و 4/3 درصد نوآموزان شرکت‌کننده در طرح، دچار اختلال، بیماری یا موارد مشکوک تشخیص داده شدند که از این تعداد، 3 درصد نیاز به معاینات تکمیلی و تخصصی داشتند.

در معاینات تخصصی، 1/1 درصد نوآموزان، نیازمند مراقبت‌های ویژه در نتیجه ابتلا به دیابت، صرع، بیماری‌های قلبی و عروقی، آسم، تالاسمی یا هموفیلی تشخیص داده شدند.

7/2 درصد نوآموزان حساسیت به دارو داشتند و 6/3 درصد دچار کم‌خونی، 3/0 درصد دچار بزرگی تیروئید، 2/0 درصد دچار انحراف بینی، 3/1 درصد دارای لوزه سوم یا مبتلا به آدنوئید، نیم درصد دچار بزرگی غدد لنفاوی، 7/0 درصد دارای کف پای صاف، 4/0 درصد دارای بیماری‌های قلبی و عروقی، 2/0 درصد دچار فقدان نزول بیضه، 1/0 درصد دارای بیماری کلیوی، نیم درصد نیازمند ارجاع به روانپزشک و 2/0 درصد دارای اختلالات عصبی شناسایی شدند.

در طرح سنجش سلامت سال گذشته حدود 900 هزار نوآموز بدو ورود به دبستان مورد معاینه قرار گرفتند که در نتیجه این طرح مشخص شد 5/13 درصد در معرض چاقی، 5/3 درصد چاق و کم‌تحرک و 12 درصد از نظر قد به سن و وزن به سن مشکل دارند. در این طرح 70‌درصد نوآموزان بدون مشکل از نظر شرایط قد و وزن به سن بودند.

در خصوص اختلال رفتاری اوتیسم که منجر به انزوا در جامعه، مشکل در ارتباطات اجتماعی، افت تحصیلی و اختلال در یادگیری می‌شود نیز بین یک تا 5‌درصد نو‌آموزان مشکوک به اوتیسم شناخته شدند.

قطعا مشخص شدن این موارد در بدو ورود به مدرسه و درمان صحیح و بموقع آنها نقش بسیار مهمی در افزایش سطح سلامت جامعه و همچنین ارتقای سطح تحصیلی دانش‌آموزان دارد.

سلامت، حق است‌

مدرسه به عنوان یک ساختار اجتماعی، برای آموزش، محیطی را فراهم می‌کند که کودک در آن سال‌های حساس زندگی خود را پشت سر می‌گذارد. هنگامی که کودک، دبستان را آغاز می‌کند 6 سال از عمرش گذشته است و از محیط خانه به واحد اجتماعی مدرسه وارد می‌شود و با محیط و با خطرات تهدیدکننده سلامت، تماس بیشتری پیدا می‌کند.

والدین از هنگامی که فرزند خود را به مدرسه می‌سپارند، این نگرانی و تشویش را دارند که مبادا ازدحام و کثرت دانش‌آموزان در محیط مدرسه و شرایط ناایمن، یا وجود بیماری در میان برخی دانش‌آموزان سبب شود که فرزندشان سلامت خود را از دست بدهد و با وضع مریض به خانه برگردد.

آنچه مسلم است، بهداشت مدارس  تا به حال نه در وزارت آموزش و پرورش و نه در وزارت بهداشت از اولویت بالایی برخوردار نبوده و همواره تحت‌الشعاع دیگر مسائل و موضوعات قرار گرفته است. این در حالی است که در کشورهای پیشرفته بیشترین توجه معطوف به این قسمت است.

فراموش نکنیم آموزش و تربیت در شرایط ایمن و بهداشتی با استفاده از بالاترین سطح مراقبت‌های بهداشتی، برخورداری از آرامش و آسایش جسمی، فکری، روانی و رفتاری، بهره‌مندی از خدمات فوری بهداشتی و درمانی در مواقع بروز حوادث و بیماری، کسب مهارت‌های سالم زیستن، دسترسی به امکانات زیست‌محیطی، توجه به بهداشت مواد غذایی و سلامت تغذیه‌ای، حقوق اولیه کودکانی است که فعالیت و هدف اولیه‌شان تحصیل علم است. پس سلامت کودکان را از خاطر نبریم.

علی اخوان بهبهانی‌