انبوه دلارهای نفتی و مشکلات کشورهای حاشیه خلیج‌فارس

هیچ‌کس نمی‌تواند دبی را متهم کند ثروتش را به جای خرج کردن، احتکار می‌کند. این امیرنشین برای کسانی که از هتل‌های 5 ستاره راضی نیستند برج العرب را به شکل بادبان ساخته است که تنها هتل 7 ستاره دنیاست.

مهمانان آن با بالگرد یا رولزرویس می‌آیند؛ تلویزیون‌های پلاسمایی 42 اینچی را در اتاق‌های خود تماشا می‌کنند و برای گذاشتن سرشان هنگام خواب حق انتخاب بین 13 بالش متفاوت را دارند.

دبی امروز رفاه خود را در معرض دید جهانیان قرار می‌دهد زیرا اقتصاد آن به مردم ثروتمند متکی است. دبی با درصد اندکی از ذخایر نفتی امارات متحده عربی در جلب سرمایه‌های دیگران تبحر یافته است. همسایگان محافظه‌کارتر آن مانند عربستان و ابوظبی که بیشتر علاقه‌مند به سرمایه‌گذاری در امر مسکن هستند، به تدریج دارند هنرهای دبی را در زمینه‌ زیاده‌طلبی و اسراف فرا می‌گیرند.

یکی از معروف‌ترین شرکت‌ها در زمینه ساختن چنین تاسیسات و ساختمان‌هایی که یکی از 3 ساختمان‌ساز بزرگی دبی است و برج دبی، بلندترین برج جهان را ساخته «عمار» است. شعبه این شرکت در عربستان در سال 2006 مبلغ 55/2 میلیارد ریال سعودی (680 میلیون دلار)‌ برای ساختن شهری بزرگ در ساحل دریای سرخ، صد کیلومتری شمال جده، گردآوری کرد.

این شهر با عنوان شهر اقتصادی ملک عبدالله که قرار است سال 2016 تکمیل شود، بیش از 2 هزار کارخانه و 2 میلیون جمعیت خواهد داشت. ویلاهای ساحلی آن 22 هزار و 500 اتاق خواهند داشت و بندر آن بندر اسلامی جده را، با جابه‌جا کردن معادل 20 میلیون کانتینر 20 پایی در هر سال و 300 هزار مسافر عازم مکه، از رونق خواهد انداخت.

آخرین بار که قیمت نفت گران شد، شهرهای صنعتی جدید مانند یانبو و جبیل از طرف دولت ساخته شدند. اما عمار پول خود را از سرمایه‌گذاران محلی برای ساختن این تاسیسات برای استفاده عموم، تامین کرده و تعداد داوطلبان سرمایه‌گذاری در آن خیلی بیشتر از حد نیاز است.

منتقدی می‌گوید این‌گونه استقبال از سرمایه‌گذاری در عربستان تازگی داشت. در واقع بخش خصوصی این کشور پیشتر هرگز برای ساختن شهری با این ابعاد سرمایه‌گذاری نکرده بود.

در مدخل جایگاه، تصویری از ملک‌عبدالله آویزان است که خیرخواهانه به پایین خیره شده است. مدخل کمانی شکل نشانه آغاز جاده‌ای 17 کیلومتری است که دو طرف آن با درختان نخل پوشیده شده است، درختانی که نمی‌توانند کیلومترها فضای خالی خاکی دو طرف جاده را بپوشانند. شن‌هایی که باد آنها را به‌ وسط جاده آورده، نقش سرعت گیر‌های طبیعی را در این جاده دارند. جایی که جاده به دریا می‌رسد، کارهای ساختمانی شروع شده است. کارگران، مانند درختان نخل که در باد خم می‌شوند، در گوشه‌ای مشغول خواندن نماز هستند.

عمار پولش را با فروش املاک خیالی (یعنی پیش فروش آنها پیش از ساخت)‌ به‌دست می‌آورد و با این پول خیال و آرزو را به واقعیت در می‌آورد. در دبی این‌جور کار کردن خیلی خوب جواب می‌دهد و علت آن شهرت عمار و سرعت عمل حکومت دبی است. اما در عربستان خریداران محتاط‌تر و وزارت خانه‌ها کم تحرک‌تر هستند.

عمار اخیرا موافقت کرده است فضایی صنعتی را به یک شرکت عربستانی ــ فرانسوی و یک شرکت سرمایه‌گذاری متعلق به ابوظبی و دبی اجاره دهد. اما پادشاه عربستان در دیدار تابستان گذشته از این محل از پیشرفت حاصله راضی نبود به این دلیل ضرب‌‌‌الاجل آن از 2026 به 2016 تغییر کرد. در فوریه سال جاری ساخت یک «منطقه صنعتی» بزرگ‌تر به‌نام شهر «سودیر» اعلام شد که بیشتر سرمایه آن را دولت (سعودی)‌ تامین خواهد کرد.

عمار با سرعت‌گیر و مانع دیگری مواجه است که در کل منطقه امری عادی و رایج است: هزینه روز‌افزون نیروی کار و مواد. سیمان، فولاد، حتی شن و ماسه روزبه‌روز گرانتر می‌شوند و مهندسان هم کمیاب هستند. تورم، که در فوریه به 7/8 درصد رسید، برای سعودی‌ها، که مسوولان بانک مرکزی آن بسیار محافظه‌کار هستند، شگفت‌آور است. نرخ تورم در عمان به 1/11 درصد رسید که رکوردی 18 ساله است. تورم در امارات متحده عربی و قطر نیز دو رقمی شده است.

پشت این ارقام نگران کننده سه نیروی اقتصادی قرار دارد: اول افزایش جهانی قیمت کالاها، بویژه مواد غذایی که به‌علت افزایش تقاضا وکاهش عرضه است. دوم، سقوط ارزش دلار است که پول همه کشورهای حوزه خلیج‌فارس به آن وابسته است و سوم افزایش قیمت کالاهای غیر منقول، عمدتا مسکن و فضای اداری است که تا حدی نتیجه طبیعی افزایش قیمت نفت است و ممکن است حتی در جذب ثروت جدید کشورهای خلیج‌فارس به آنها کمک کند.

گرانی قیمت مواد غذایی می‌تواند بر هر مصرف‌کننده‌ای تاثیربگذارد. سامه مصباح که در زمین شتردوانی خود در امیرنشین کوچک راس‌الخیمه در امارات متحده‌عربی مشغول رسیدگی به 4 شتر از 80 شتر خویش است، می‌گوید هزینه علوفه خوب شترها در 8 ماه بیش از دو برابر افزایش یافته است. حالا همه چیز گران است. قیمت بسیاری از کالاها به 5/2 برابر افزایش یافته است.

در این حال کاهش قیمت دلار، قیمت کالاهایی را که با ارزهایی غیر از دلار وارد می‌شوند نیز گران کرده است. کارگران خارجی به‌شدت شکایت دارند پولی را که در این کشور‌ها به‌دست می‌آورند وقتی برای خانواده‌های خود در هند، پاکستان یا انگلیس می‌فرستند، خیلی کم ارزش‌تر می‌شود.

حتی اگر دلار وضع ثابتی داشت، قیمت‌ها در منطقه بی‌ثبات می‌بود. علت این امر آن است که اگر قرار باشد این کشورها دلارهای نفتی خود را جذب کنند، ساز و کار قیمت باید نقش خود را ایفا کند.

وقتی یک کشور صادر کننده نفت دلارهای نفتی خود را در بانک مرکزی تبدیل می‌کند، هزینه‌های داخلی آن افزایش می‌یابد. اما اگر اقتصاد کشوری راکد باشد نمی‌تواند کالاها و خدمات بیشتری برای برآوردن این تقاضای جدید تولید کند. در عوض قیمت کالاها و خدمات به نسبت قیمت چیزهایی که می‌توان از خارج وارد کرد، افزایش می‌یابد.

براساس تحقیقات سه کارشناس اقتصاد صندوق بین‌المللی پول، دو برابر شدن قیمت نفت باعث می‌شود در نهایت 50 درصد به قیمت کالاهای غیرمنقول (مانند مسکن)‌، نسبت به کالاهای منقول افزوده شود.

این امر خود را به‌صورت تورم نشان می‌دهد. اما وقتی افزایش قیمت‌ها به دو وظیفه مهم خدمت کرده‌اند یعنی منحرف کردن تقاضا از کالاهای خارجی و افزایش عرضه کالاها و خدماتی که باید در داخل تولید شوند، افزایش قیمت‌ها به‌تدریج باید کمتر و در نهایت خاتمه یابد.

وجود این اقتصاد کلان را در سراسر امارات متحده عربی می‌توان مشاهده کرد. قطعات خودرو از آلمان، تمبرهندی بدون هسته‌ از میانمار و برنج باسماتی از پاکستان به‌وسیله جرثقیل‌های کوچک چینی در دبی از کشتی‌‌ها پایین آورده می‌شوند. در این حال قیمت مسکن، خدمتی که در همان جا که تولید شده باید به مصرف برسد، در حال افزایش است. در دبی کرایه‌ها در سال 2006 سی‌درصد و در سال 2007 هفده درصد دیگر افزایش یافت.

دولت کوشیده است امسال نرخ کرایه‌ها از 5 درصد بیشتر نشود اما صاحبان خانه‌ها به هر بهانه‌ای مستاجران خود را جواب و از مستاجر بعدی 30 تا 40 درصد بیشتر می‌گیرند. اجاره و قیمت فضای اداری در دبی امروز تقریبا معادل اجاره آن در منهتن (نیویورک) است.

شترچران از بنگلادش

بعضی از کالاها و خدمات را نمی‌توان وارد کرد اما نیروی کار لازم برای تولید آنها را می‌توان وارد کرد. در منطقه خلیج فارس، مهاجرت تقریبا به عنوان ابزاری برای تثبیت اقتصاد کلان خدمت می‌کند و باعث مهار دستمزد‌ها می‌شود.

مردان جوان بی‌سوادی که از روستاهای پاکستان به ریاض می‌آیند چندان بی‌سوادند که گذرنامه‌هایشان را انگشت زده‌اند. آنان با دستفروشی پرتقال و مرکبات شروع می‌کنند سپس به رانندگی کامیون یا کارهای بدنی دیگر می‌پردازند. در  دبی کارگران تبعه جنوب آسیا را از کمپ‌های کارگری بیابانی با اتوبوس‌های قراضه و قدیمی جابه‌جا می‌کنند که جایی برای تکان خوردن ندارند و کارگران در هم می‌لولند.

کشورهای حاشیه خلیج فارس از مدت‌ها پیش تصور می‌کردند ورود این‌گونه کارگران هرگزپایان نخواهد یافت. اما امروز بعضی از شرکت‌های ساختمانی با مشکل دستیابی به نیروی کار ماهر مواجه هستند. کارگران شهامت پیدا کرده‌اند مزدهای بیشتر بخواهند. روز 18 مارس صدها کارگر در امیرنشین شارجه در یک کمپ کارگری در اعتراض به کمی حقوق خود، ساختمان‌ها و خودروها را آتش زدند. در فوریه 45 کارگر ساختمانی هندی به جرم اعتراض‌های خشونت‌آمیز به زندان و اخراج محکوم شدند.

مهاجران از حمایت‌هایی در کشورهای مادری خود برخوردارند. دولت هند از بحرین خواسته است حداقل دستمزد کارگران این کشور را تعیین کند، درخواستی که باعث رنجش دولت بحرین شده است. اما بحرین در حال اجرای اصلاحاتی همه جانبه در بازار کار این کشور است که هدف از آن افزایش هزینه‌های مربوط به استفاده از نیروی کار خارجی است. بحرین از اول ژوییه از شرکت‌ها ماهانه 10 دینار (26 دلار)‌ بابت هر کارگر خارجی آنها، علاوه بر 200 دینار هزینه روادید، خواهد گرفت.

دوگانگی نسبت به کارگران خارجی در سراسر کشورهای منطقه وجود دارد: افراد متولد خود این کشورها می‌خواهند از مزایا و محصولاتی که کارگران مهاجر امکان‌پذیر می‌سازند، برخوردار شوند اما نمی‌خواهند با رقابتی که مهاجران می‌آورند مواجه شوند. خارجی‌ها 60 درصد کارهای بخش خصوصی را در حوزه کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس انجام می‌دهند. در امارات متحده عربی این رقم به 90 درصد می‌رسد. حتی مصباح، صاحب شترها، کارگر جوانی از بنگلادش دارد.

چاه‌های در حال خشک شدن

بسیاری از شهروندان این کشورها در بخش متورم دولتی کار می‌کنند که دلارهای نفتی را به مصرف می‌رسانند. اما چاه‌های نفت بحرین در حال خشک شدن هستند و ذخایر عمیق عربستان را جمعیت فراوان آن (25 میلیون نفر)‌ که سریع‌تر از محصول نفت بر تعداد آنان افزوده می‌شود، خنثی می‌کند. این کشور با فقر بیگانه نیست.

در جده قدیم خانه‌های زیبای مرجانی رو به ویرانی نهاده‌اند. پیرزنانی را در این شهر می‌توان مشاهده کرد که در سطل‌های زباله دنبال پس‌مانده غذاها می‌گردند.

دولت‌های سعودی و بحرین استطاعت استخدام همه شهروندان خود را که خواهان کاری هستند، ندارند. اما «دستمزد ناشی از دلارهای نفتی» تاثیر فراوانی بر مردم این کشورها دارد. یعنی انتظارهایی به وجود می‌آورد و هزینه‌های زندگی را بالا می‌برد.

در جاهای دیگر جهان، بخش خصوصی بر سر نیروی کار با دولت رقابت می‌کند و دستمزدهایی قابل مقایسه می‌دهد، اما در عوض در این منطقه کارفرمایان خصوصی کارگران مهاجر را اجیر و استثمار می‌کنند. این وضع بسیاری از بحرینی‌ها و سعودی‌ها را دچار مشکل می‌کند. آنان از یک طرف نمی‌توانند روی شغل دولتی حساب کنند و از طرف دیگر حاضر به پذیرفتن حقوق ناچیز بخش خصوصی نیستند.

بیکاران مدرک‌دار